Chương trình EPP-VN: Hướng tới mục tiêu phát triển nông nghiệp bền vững tại Việt Nam

TMO - Chương trình Ô nhiễm Môi trường tại Việt Nam (EPP-VN) được triển khai không chỉ nhằm giảm thiểu những rủi ro trước mắt về môi trường và sức khỏe cộng đồng, mà còn góp phần đặt nền móng cho một nền nông nghiệp có khả năng phục hồi, thích ứng tốt hơn với biến đổi khí hậu. 

Tại Việt Nam, ngành nông nghiệp đóng vai trò trụ cột của nền kinh tế và sinh kế nông thôn. Tuy nhiên, mô hình sản xuất truyền thống, phụ thuộc nhiều vào tài nguyên thiên nhiên, đang bộc lộ nhiều hạn chế, đặc biệt là trong bối cảnh biến đổi khí hậu, thiên tai ngày càng bất thường và môi trường suy thoái.

Đáng chú ý, việc đốt rơm rạ ngoài trời vẫn còn tồn tại tại một số địa phương, ảnh hưởng lớn đến mục tiêu phát triển kinh tế găn với bảo vệ môi trường trong sản xuất nông nghiệp. Trong đó, việc đốt rơm rạ giải phóng bụi mịn PM2.5, carbon dioxide (CO₂), methane (CH₄), nitrous oxide (N₂O) cùng nhiều khí nhà kính khác là một trong những nguyên nhân gây ô nhiễm không khí, biến đổi khí hậu và nhiều bệnh lý hô hấp. Trước thực tế này, phát triển nông nghiệp bền vững gắn với bảo vệ môi trường không chỉ là yêu cầu trong nước mà còn phù hợp với xu thế toàn cầu. 

Việc đốt ngoài trời sẽ giải phóng các chất ô nhiễm cùng các hạt mịn được gọi là carbon đen. Ảnh của Yorch Urbina, 2017, Shutterstock. 

Nhận thức rõ điều này, thời gian qua, Đảng và Nhà nước đã đưa quan điểm phát triển bền vững vào các nghị quyết, chiến lược và kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội, trong đó có ngành nông nghiệp. Đáng chú ý, tại Luật Bảo vệ môi trường 2020 có quy định: Phụ phẩm nông nghiệp phải được thu gom để sản xuất ra sản phẩm hàng hóa, sử dụng làm nguyên liệu, nhiên liệu, sản xuất phân bón, sản xuất năng lượng hoặc phải được xử lý theo quy định; không đốt ngoài trời phụ phẩm từ cây trồng gây ô nhiễm môi trường.

Nhà nước có chính sách khuyến khích đổi mới mô hình, phương pháp sản xuất nông nghiệp theo hướng bền vững, thích ứng với biến đổi khí hậu, tiết kiệm nước, hạn chế sử dụng phân bón vô cơ, thuốc bảo vệ thực vật hóa học và sản phẩm xử lý môi trường trong nông nghiệp; phát triển mô hình nông nghiệp thân thiện với môi trường…

Trên nền tảng chính sách đó, năm 2022, Chương trình Ô nhiễm Môi trường tại Việt Nam (EPP-VN) được triển khai. Chương trình do Liên minh Toàn cầu về Sức khỏe và Ô nhiễm (GAHP) chủ trì, được Chính phủ Vương quốc Anh tài trợ thông qua Cơ quan Phát triển Quốc tế Vương quốc Anh và Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam (VACNE) đảm nhận hợp phần quan trọng về đánh giá hiện trạng và đề xuất các giải pháp giảm thiểu tác động của đốt lộ thiên trong nông nghiệp đến biến đổi khí hậu, sức khỏe con người và đa dạng sinh học ở Việt Nam.

Trong giai đoạn 2022–2025, EPP-VN triển khai năm nhóm hành động chính: Lập bản đồ các điểm nóng về đốt ngoài trời, xây dựng cơ sở dữ liệu khoa học về tác động của việc đốt rơm rạ đối với môi trường và sức khỏe; nghiên cứu, thử nghiệm và thúc đẩy các giải pháp thay thế bền vững; Truyền thông, nâng cao nhận thức và đào tạo nông dân; hỗ trợ phát triển chính sách để tạo thay đổi mang tính hệ thống; đồng thời tìm kiếm cơ hội nhân rộng những mô hình thành công ra các quốc gia khác trong khu vực và thế giới. Việc triển khai đồng bộ các nhóm hành động đã cho kết quả tích cực.

Tại An Giang, các mô hình tận dụng rơm rạ để trồng nấm, ủ phân hữu cơ hay chế biến thành thức ăn chăn nuôi cho thấy hiệu quả rõ rệt. Các giải pháp sinh học như hỗn hợp vi sinh giúp rút ngắn thời gian phân hủy rơm từ vài tháng xuống chỉ còn 14–15 ngày, vừa bổ sung dinh dưỡng cho đất vừa giảm nhu cầu sử dụng hóa chất bảo vệ thực vật. Đặc biệt, trồng nấm bằng rơm rạ chứng minh tính khả thi kinh tế: nhiều hộ gia đình ghi nhận thu nhập tăng đáng kể và dần từ bỏ tập quán đốt rơm.

Cùng với đó, các chiến dịch truyền thông và đào tạo cộng đồng đã tiếp cận được hơn 600 người dân tại 6 tỉnh. Ở quy mô quốc tế, 12 quốc gia, trong đó có Indonesia và Bangladesh, được xác định có thể học hỏi và áp dụng mô hình của Việt Nam nhằm đối phó với những thách thức tương tự.

Các mẫu chế phẩm sinh học từ Đại học Nguyễn Tất Thành được sử dụng để phân hủy rơm rạ nhằm giảm thiểu việc sử dụng thuốc trừ sâu hóa học. Ảnh của GAHP, 2024. 

Tại khu vực đồng bằng sông Cửu Long, việc sử dụng chế phẩm sinh học để xử lý rơm rạ không chỉ giúp cải thiện độ màu mỡ của đất mà còn mang lại thêm lợi nhuận trung bình 4 triệu đồng mỗi hecta. Thực tế sản xuất tại hộ gia đình ông Nguyễn Thanh Hà, một nông dân ở An Giang đã chứng minh được hiệu quả.

Trước kia ông Hà thường xuyên đốt rơm sau mỗi vụ thu hoạch, nhưng sau khi được đào tạo, ông Hà đã mạnh dạn đầu tư hơn 200 triệu đồng để xây dựng tám nhà kính trồng nấm, trong đó một phần chi phí được hỗ trợ từ chương trình. Hiện mỗi tháng ông Hà thu về khoảng 24 triệu đồng, gấp đôi thu nhập từ trồng lúa truyền thống. Ông Hà chia sẻ: “Ban đầu chúng tôi còn nghi ngại, nhưng khi thấy hiệu quả và lợi nhuận rõ ràng, bà con đã thay đổi suy nghĩ. Giờ đây rơm rạ không còn là thứ bỏ đi mà trở thành nguồn lợi quý giá”. 

Thành công của từ mô hình sản xuất của ông Nguyễn Thanh Hà là một trong số hàng nghìn người tham gia dự án trên cả nước, phản ánh đúng tinh thần mà EPP theo đuổi: Kết nối khoa học và phương pháp tiên tiến với nhu cầu thực tiễn địa phương, thúc đẩy sự hợp tác và niềm tin để tạo ra những thay đổi bền vững. Khi thấy lợi ích trực tiếp, người nông dân không chỉ chấp nhận mà còn chủ động nhân rộng giải pháp. 

Để lan tỏa những kết quả bước đầu, tháng 11/2024, GAHP phối hợp cùng VACNE đã tổ chức hội thảo Đánh giá cuối kỳ Dự án đánh giá hiện trạng và đề xuất các giải pháp giảm thiểu tác động của đốt lộ thiên và sử dụng hóa chất bảo vệ thực vật trong nông nghiệp đến biến đổi khí hậu, sức khỏe con người và đa dạng sinh học ở Việt Nam (dự án) tại Hà Nội, quy tụ đông đảo các nhà nghiên cứu, nhà hoạch định chính sách và nông dân từ nhiều địa phương. 

Hội nghị ghi nhận những tiến bộ mà Việt Nam đạt được và thảo luận về khả năng nhân rộng sang các quốc gia khác ở châu Á và châu Phi như Bangladesh, Myanmar, Philippines. Nhiều đại biểu quốc tế đánh giá mô hình Việt Nam là kinh nghiệm quý báu để áp dụng trong bối cảnh toàn cầu đang phải đối diện với những thách thức ô nhiễm tương tự.

Dự án hợp tác giữa VACNE, Bộ Môi trường, Thực phẩm và Nông thôn Vương quốc Anh (DEFRA) và GAHP đã được triển khai với sự tham gia của 25 đơn vị và hơn 150 chuyên gia trên cả nước. Dự án đã đạt được nhiều thành tựu đáng ghi nhận, bao gồm: Xây dựng cơ sở kiến thức về việc đốt hở chất thải và sử dụng thuốc trừ sâu trong nông nghiệp, cùng những tác động tiêu cực đối với sức khỏe con người và môi trường tại Việt Nam. Nghiên cứu các giải pháp thay thế, hướng đến những phương pháp bền vững và thân thiện với môi trường.

Tăng cường giáo dục và nâng cao nhận thức cho các nhóm đối tượng trọng điểm về hậu quả của việc đốt ngoài trời và sử dụng thuốc trừ sâu. Đề xuất và thúc đẩy chính sách, nhằm giảm thiểu tác động của các hoạt động này. Phân tích khả năng nhân rộng, không chỉ trong phạm vi quốc gia mà còn áp dụng cho các quốc gia khác có điều kiện tương tự.

Một trong những kết quả nổi bật là về nghiên cứu, phát triển và thí điểm áp dụng công nghệ thay thế để giảm đốt mở, thực hành nông nghiệp bền vững và kinh tế tuần hoàn. Theo đó, dự án đã xây dựng được các cơ chế hợp tác giữa các nhà khoa trong nước và quốc tế để phối hợp trong tổng quan tài liệu, xây dựng kiến thức, rà soát, đánh giá và lựa chọn công nghệ phù hợp. 

Bên cạnh đó, rà soát nhiều loại hình công nghệ, lựa chọn danh sách ngắn 12 quy trình công nghệ để đánh giá theo các tiêu chí về khoa học và phù hợp thực tiễn Việt Nam. 06 loại hình công nghệ thay thế được lựa chọn loại hình công nghệ thay dụng thí điểm trong phạm vi dự án: Trồng nấm sử dụng rơm rạ sau thu hoạch; Phát triển quy trình thu gom và ủ rơm làm phân hữu cơ tại hộ gia đình sử dụng chế phẩm sinh học Trichoderma; Xử lý rơm với ure làm thức ăn gia súc; Nuôi trùn quế trên rơm rạ đã qua trồng nấm... 

Ở phương diện truyền thông “Nâng cao nhận thức - Thay đổi hành vi và Sáng tạo Xanh - Sống trong lành”, dự án đã thực hiện khảo sát và đánh giá nhận thức tại 17 tỉnh thành, đại diện 6 vùng kinh tế của cả nước. Trên cơ sở các kết quả khảo sát về hiện trạng nhận thức, nhiều hoạt động truyền thông đã được thiết kế và triền khai trong khuôn khổ Chương trình truyền thông nâng cao nhận thức do VACNE thực hiện: Đã tổ chức 01 tọa đàm, 11 tin truyền hình, phát trên các kênh truyền hình quốc gia; 65 tin bài báo, 76 bài đăng mạng xã hội; 35 bài phỏng vấn (10 bài phỏng vấn chuyên gia, 5 bài phỏng vấn sinh viên, 15 bài phỏng vấn nông dân, 5 bài phỏng vấn nữ giới điển hình)... 

Việc triển khai các mô hình Việt Nam trong khuôn khổ của dự án là kinh nghiệm quý báu để áp dụng trong bối cảnh toàn cầu đang phải đối diện với những thách thức ô nhiễm tương tự. 

Bà Maria Paola Lia, Giám đốc Điều hành GAHP, cho biết: “Việt Nam đã thể hiện cam kết mạnh mẽ đối với bảo vệ môi trường thông qua việc thực hiện các chính sách quốc gia và tham gia tích cực vào các chương trình môi trường của Liên Hợp Quốc. Đồng hành cùng những nỗ lực này, GAHP hỗ trợ các ưu tiên của chính phủ bằng cách thúc đẩy các hoạt động bền vững, mang lại lợi ích cho cả chất lượng môi trường và sức khỏe cộng đồng.

Chúng tôi xin cảm ơn Bộ Môi trường, Thực phẩm và Nông thôn Vương quốc Anh đã tài trợ và hợp tác với chúng tôi trong sáng kiến quan trọng này. Chúng tôi cũng xin cảm ơn và ghi nhận những đóng góp to lớn của VACNE trong việc thực hiện EPP tại Việt Nam. Việt Nam đang ưu tiên các mục tiêu phát triển bền vững quốc gia, vì vậy chúng tôi hy vọng rằng các tư vấn kỹ thuật và giải pháp thay thế cho việc đốt nương rẫy có thể góp phần giúp Việt Nam sớm đạt được các mục tiêu này". 

Có thể thấy, EPP-VN không chỉ nhằm giảm thiểu những rủi ro trước mắt về môi trường và sức khỏe, mà còn góp phần đặt nền móng cho một nền nông nghiệp có khả năng phục hồi, thích ứng tốt hơn với biến đổi khí hậu. Với sự hỗ trợ phù hợp, canh tác bền vững ở Việt Nam hoàn toàn khả thi và thậm chí trở thành lựa chọn được ưa chuộng của nông dân. Kết quả của chương trình cũng mở ra cơ hội hợp tác quốc tế, tạo ra mạng lưới các quốc gia cùng hướng đến mục tiêu chung là phát triển nông nghiệp xanh, sạch và bền vững. 

Những nỗ lực của VACNE và GAHP, dưới sự đồng hành của nhiều cơ quan khác và cộng đồng, đang góp phần khẳng định rằng Việt Nam có thể trở thành hình mẫu trong việc dung hòa mục tiêu phát triển nông nghiệp với bảo vệ môi trường và sức khỏe cộng đồng. Đây chính là hướng đi tất yếu để ngành nông nghiệp Việt Nam tiếp tục phát triển ổn định, hiệu quả và bền vững trong tương lai./.  

(Thông tin từ GAHP và VACNE)