Phát huy giá trị nghìn năm của văn hóa Sa Huỳnh

TMO - Vọng lại từ nghìn xưa tiếng của tiền nhân ẩn vào trong bờ đá, trong mép đầm, trong giếng nước Chăm Pa nhiều năm tuổi, cả trong những chữ Phạn lưu lại dấu tích của một thời di sản. Bây giờ, Sa Huỳnh với nền văn hóa cổ xưa nghìn năm tuổi càng khẳng định danh phận của mình.

Tiếng vọng từ đất

Gió và nắng, tháng ba ở Sa Huỳnh như cuốn theo từng chút hơi mặn của biển. Nhưng vùng muối nổi tiếng có vỉa trầm tích văn hóa hơn 2.500 năm nơi đây như muốn buộc những người tìm đến phải lưu luyến. Tôi vào ngôi làng cổ với những bậc đá ngàn năm tuổi, mà nghe trong tiếng trở mình của đất thầm thì những ngàn xưa, vọng lên điệu ngữ của cả một thời đồ đá đồ đồng khởi nguyên của nền văn hóa vĩ đại sau này, khiến nhiều người phải trầm trồ ngưỡng mộ và đi tìm những lời giải nằm sau trong lòng đất.

Một góc Sa Huỳnh nhìn từ trên cao. 

Làng Gò Cỏ (thị xã Đức Phổ, tỉnh Quảng Ngãi) yên bình đến lạ, dù mới cách đây ít ngày vào ngày 24/3/2023, người làng và những cư dân xung quanh Sa Huỳnh rầm rộ chuẩn bị đón nhận Bằng xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt về văn hóa Sa Huỳnh. Văn hóa Sa Huỳnh ấy là cái tên chung của cả một nền văn hóa trải dọc nhiều địa phương miền Trung, nhưng đậm đặc nhất vẫn là ở Quảng Ngãi, mà nơi khởi thủy đó chính là khu vực làng Gò Cỏ này. 

Bà Bùi Thị Vân (68 tuổi) bảo rằng cả đời bà sống giữa di sản mà chẳng biết. Ngày cả làng, cả địa phương rầm rộ đón những đoàn khảo cổ cách đây gần chục năm, rồi bây giờ đón nhận danh phận di tích quốc gia đặc biệt về văn hóa, người làng như rộn ràng hơn, thấu cảm được cả những huy hoàng trong đất mà tiền nhân để lại.

Bà Huỳnh Thị Thương (71 tuổi) thì tự hào khi ngôi làng vốn vô danh bây giờ cũng đã nổi tiếng. Mà quả thật, chỉ cách đây ít năm thôi làng Gò Cỏ mới được các chuyên gia khảo cổ trong và ngoài nước biết đến vào năm 2017. Chính đoàn khảo sát cũng tiếp cận ngôi làng từ phía biển. Ngôi làng gần như chẳng mấy ai biết đến, nhưng rồi tất cả phải vỡ òa khi phát lộ ở làng Gò Cỏ, đầm An Khê là vùng lõi của văn hóa Sa Huỳnh, cùng tiếp nối là văn hóa Chăm pa với hàng loạt di tích như đường đá, giếng Chăm, bia ký Chăm, tường đá, tháp Chăm, hệ thống thủy lợi bằng đá được xếp vô cùng công phu... Đặc biệt, dưới đáy đầm An Khê còn có một cây cầu đá Chăm pa xây dựng dang dở. Song song với đó là nhiều di chỉ văn hóa Sa Huỳnh đã được khai quật. Khi ấy, đoàn khảo sát để xây dựng không gian văn hóa Sa Huỳnh trình UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới. 

Các hiện vật mộ chum được lưu giữ tại Nhà trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh. (Ảnh: Nhà trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh). 

Cả một nền văn hóa 2000 – 2500 năm tưởng chừng ngủ im trong lòng đất đã được đánh thức. Hơn 100 năm qua, bắt đầu từ khi văn hóa Sa Huỳnh được nhà khảo cổ học người Pháp M.Vinet phát hiện năm 1909 tại Sa Huỳnh, thì cái tên địa danh ấy đã được đặt tên cho nền văn hóa khảo cổ này: "Văn hóa Sa Huỳnh", sánh ngang với văn hóa Đông Sơn ở phía Bắc và văn hóa Óc Eo ở phía Nam. Sa Huỳnh là nền văn hóa tồn tại trước công nguyên 500 năm và kéo dài đến thế kỷ thứ 2 sau công nguyên. Nền văn hóa Sa Huỳnh cùng với văn hóa Đông Sơn, văn hóa Óc Eo tạo thành tam giác văn hóa của Việt Nam từ khởi thủy.

Những hiện vật được trưng bày tại Nhà trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh. 

Theo Tiến sĩ Đoàn Ngọc Khôi, Phó Giám đốc Bảo tàng Tổng hợp tỉnh Quảng Ngãi, thì thông tin đầu tiên trong Niên giám 1909 của tập san Trường Viễn Đông Bác cổ về việc phát hiện một kho chum khoảng 200 chiếc nằm cách mặt đất không sâu, trong một cồn cát ven vùng biển Sa Huỳnh. Từ đó đến hàng trăm di tích của nền văn hóa này đã được tìm thấy khắp các tỉnh ven biển miền Trung từ Thừa Thiên – Huế đến Bình Thuận. Trong số hơn 80 địa điểm được phát hiện và nghiên cứu, hiện đã có 26 di tích được khai quật. Vùng lõi văn hoá Sa Huỳnh cần được bảo vệ đặc biệt rộng hơn 1.600 ha gồm: Di tích Long Thạnh (còn gọi là Gò Ma Vương), Di tích Thạnh Đức, Di tích Phú Khương, Quần thể di tích Chămpa trong không gian Sa Huỳnh, đầm An Khê, lạch An Khê - sông Cửa Lỗ đều ở Sa Huỳnh. Diện mạo của văn hóa Sa Huỳnh, từ nguồn gốc đến các giai đoạn phát triển, từ loại hình di tích di vật đến đặc trưng văn hóa… ngày càng được khám phá rõ nét hơn.

Bộ sưu tập công cụ sản xuất đồ đá tron di tích Long Thạnh (Ảnh: Nhà trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh). 

Cũng theo Tiến sĩ Đoàn Ngọc Khôi, đặc trưng cơ bản của văn hóa Sa Huỳnh là táng thức mộ chum. Di tích là những khu mộ táng rộng lớn gồm hàng chục, hàng trăm chum, vò gốm chôn đứng trong địa tầng. Trong chum vò chứa nhiều đồ tùy táng gồm các chất liệu đá, gốm, sắt, đá quý, thủy tinh rất đa dạng về loại hình như công cụ lao động, vũ khí, đồ dùng sinh hoạt, trang sức… Đặc trưng về di vật là sự phổ biến của công cụ lao động bằng sắt, đồ gốm tô màu trang trí nhiều đồ án hoa văn khắc vạch, đồ trang sức bằng đá ngọc, mã não, thủy tinh như vòng, hạt chuỗi, khuyên tai ba mấu, khuyên tai hai đầu thú… Đặc biệt thuỷ tinh nhân tạo là một thành tựu rực rỡ của văn hoá Sa Huỳnh. Đây là một trong những nơi làm ra thủy tinh nhân tạo sớm trên thế giới. Chúng không những có kiểu dáng đa dạng mà còn phong phú về màu sắc như­ xanh lơ, xanh đen, xanh lá mạ, xám, tím, đỏ và nâu.

Ngày 24/3/2023, Quảng Ngãi đón nhận bằng xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt về văn hóa Sa Huỳnh của Thủ tướng Chính phủ. 

Nâng giá trị cho miền di sản

Gò Cỏ bây giờ “bỗng dưng” nổi tiếng, dù ít năm vừa qua người dân nơi đây đã đón không ít đoàn khách đến tham quan thiên nhiên, tìm hiểu văn hóa, và cả để nghỉ dưỡng. Trong Nhà trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh nằm bên đầm An Khê cách trung tâm làng Gò Cỏ vài trăm mét, nhiều người khách lạ như thấy mình lạc vào vùng đất đã từng hàng ngàn năm dung chứa nhiều câu chuyện của người xưa. Với hành trình chống chọi với đủ thứ khắc nghiệt của thiên nhiên, để ghè đẽo chế tác, săn bắt, canh tác, ăn uống, yêu đương… rồi cả những hoạt động thương mại với các nền văn minh Trung Hoa, Ấn Độ, đều hiện hữu nơi này.

Sa Huỳnh là vùng đất giàu có, thương cảng Sa Huỳnh một thời giao thương phồn thịnh, nơi đây có cửa biển nằm cạnh dòng hải lưu ven bờ, có vịnh kín, ghe thuyền ẩn trú an toàn. Đây cũng là điểm xuất phát con đường muối, từ vùng muối Sa Huỳnh lên Tây Nguyên và đi các nơi theo đường biển. 

Du khách tham quan, tìm hiểu Nhà trưng bày Văn hóa Sa Huỳnh với các hiện vật, hình ảnh, tài liệu có giá trị về nền văn hóa Sa Huỳnh. 

Dù chỉ đôi dòng ngắn ngủi, nhưng cũng hình dung được công sức vô cùng lớn lao của những nhà khảo cổ Pháp và Việt nhiều năm qua để tạc dựng lại dáng hình một nền văn hóa độc đáo nhiều thành tựu này. Để rồi bây giờ, người và người trong nước cũng như ngoài nước được chiêm nghiệm những tầng vỉa lịch sử, một bước chân quá dài của người Chăm cổ từ những chum vại, nồi niêu, đồ trang sức, rìu cuốc, vật sinh hoạt đủ thứ… còn lại nơi đây. Mảnh đất Gò Cỏ, mà rộng ra là cả vùng Sa Huỳnh đã phải trải qua bao biến thiên lịch sử, trải qua những sự lãng quên và hồi sinh ngoạn mục như bây giờ.

Sa Huỳnh gần như là nơi duy nhất còn giữ lại được không gian sinh tồn của người cổ Sa Huỳnh, từ môi trường sinh thái, địa lý nhân văn, địa chất địa mạo... Đây là nguồn tài nguyên quý hiếm, là “bảo tàng sống” cho công tác nghiên cứu và phát triển du lịch bền vững. Di sản văn hóa dân gian của cư dân sống quanh đầm An Khê, nương tựa vào đầm An Khê là một di sản văn hóa phong phú, đặc trưng. Vài ba năm trở lại đây, làng Gò Cỏ và các khu vực lân cận như đầm An Khê, Gò Ma Vương...được định hướng để xây dựng thành điểm du lịch, làng du lịch cộng đồng.

Làng Gò Cỏ và các khu vực lân cận như đầm An Khê, Gò Ma Vương...được định hướng để xây dựng thành điểm du lịch, làng du lịch cộng đồng. 

Những người dân một đời chỉ quen đi biển, làm muối, trồng cấy đã hăng hái trước vận mệnh của làng, của vùng đất này. Ngay cả những người nhiều tuổi trong làng như Bùi Thị Vân (68 tuổi), bà Huỳnh Thị Thương (71 tuổi) cũng học làm du lịch. Ngôi nhà tranh của bà Vân giờ đã thành homestay. “Làng tôi từng không ai biết, không ai thèm đến. Chính con cháu trong làng cũng bỏ đi nơi khác sinh sống. Nhưng giờ khác rồi, du khách đến nườm nượp, nhiều đến mức có khi chúng tôi phải từ chối đón đoàn vì quá tải”, bà Vân tâm sự.

Cùng với đó, như ông Lê Minh Phụng - Phó Chủ tịch UBND phường Phổ Thạnh, thị xã Đức Phổ, tỉnh Quảng Ngãi) cũng tự hào khi nói rằng bà con ở vùng này đã chú trọng quan tâm tôn tạo, chỉnh trang đường làng ngõ xóm khang trang sạch đẹp, xây dựng các hạ tầng homestay, dịch vụ ăn uống, tham quan trải nghiệm đan lưới, làm bánh, hát hố, hát bài chòi. “Cái này đang làm rất tốt, thu hút được con em có kiến thức đi làm ăn xa trở về cùng tham gia. Nhiều người trẻ sau khi đi học đã mang kiến thức về để phát triển du lịch địa phương. Đời sống người dân đã khá lên trông thấy nhờ di sản này. Hy vọng trong tương lai, với sự đầu tư của các cấp các ngành và các doanh nghiệp, thì Sa Huỳnh sẽ là điểm du lịch nổi bật ở miền Trung này!”, ông Phụng cho biết.

Đầm An Khê tổ chức nhiều hoạt động du lịch như chèo thuyền, đánh bắt cá...được du khách thích thú. 

Sa Huỳnh bây giờ đã lột xác không ngờ, bởi nơi ấy không chỉ có di sản, mà văn hóa làng còn vẹn nguyên. Du khách đến vẫn được người dân hướng dẫn đánh bắt cá bằng thuyền nan trên đầm An Khê hay trên sông Cửa Lỗ, vun đất trồng khoai hay ngồi đan lưới, làm bánh ít... Gò Cỏ cùng với hàng loạt địa điểm như Gò Ma Vương tháp Núi Một, tháp Gò Đá, cầu Đá, miếu Champa, bia ký Vũng Bàng, hệ thống giếng Champa gồm 12 giếng, con đường xếp đá cổ, hệ thống mương dẫn nước cổ; địa điểm Đầm An Khê và lạch An Khê – sông Cửa Lỗ… tạo thành một hệ thống du lịch từ văn hóa cổ tới thiên nhiên, và nghỉ dưỡng rất tiềm năng.

Không những thế, địa danh văn hóa Sa Huỳnh bây giờ đã có danh phận, trong khi Di sản văn hoá Sa Huỳnh lại may mắn hội tụ đầy đủ những giá trị địa du lịch. Tất cả các mặt giao thông đường thuỷ, đường bộ và đường hàng không đều thuận lợi như việc nằm giữa hai sân bay lớn là sân bay Phù Cát của Bình Định chỉ cách 80km, và cách sân bay Chu Lai của tỉnh Quảng Nam 90km. Nơi đây nằm ở tuyến đường biển cận bờ, có tuyến quốc lộ 1 và tuyến đường sắt xuyên Việt đi ngang qua với Ga Sa Huỳnh, cùng với đó là cạnh cao tốc Bắc – Nam đang được xây dựng.

Sa Huỳnh bên làng, bên biển. Nếu từ trên cao nhìn xuống mới thấy được sức sống mới của Sa Huỳnh. Một bên, ruộng lúa sóng lúa xanh rì nhấp nhô, cò bay thẳng cánh, một bên, biển xanh dạt dào, êm êm từng nhịp sóng. Bên những dòng xe bon bon là những đoàn tàu ra khơi tung lưới, chở về bến cảng quê hương rộn rã những tiếng cười. Biển cho muối mặn, biển cho cá tôm khoang đầy, biển nuôi sống từng người con sinh ra nơi đất Sa Huỳnh, và miền di sản cũng đang sống dậy những thì thầm từ đất.

Trong mơ màng theo những bước chân tiền nhân ngàn năm, những con đường vẫn tồn tại rất nhiều đá minh chứng cho sự vĩnh hằng, cho sự “giao lưu” giữa đất liền và biển khơi qua hàng hàng thế kỷ. Đá chồng đá, đá làm tường bao cho các ngôi nhà. Đá lớn từng tảng vươn ra đường và đá điểm xuyết cho những homestay nhỏ xinh bây giờ. Như một sự tiếp biến đầy hy vọng, cộng đồng cư dân bản địa nơi đây tiếp tục giữ vững linh hồn một ngôi làng cổ Chăm Pa và khoác lên nó tấm áo mới mang tên di tích quốc gia đặc biệt về văn hóa.

Ông Trần Hoàng Tuấn, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Ngãi cho biết: Đưa văn hoá Sa Huỳnh là điểm nhấn phát huy được giá trị văn hoá cũng như luật quy định. Từ đây sẽ định hướng cho các ngành, các địa phường phù hợp với điều kiện kinh tế, phát triển kinh tế xã hội. đồng thời kết hợp xây dựng Lý Sơn thành Trung tâm biển đảo quốc gia, kết nối giữa du lịch biển đảo với du lịch nông thôn, du lịch cộng đồng, trải nghiệm tại khu văn hoá Sa Huỳnh. Đây là điểm nhấn, điểm mới của Sa Huỳnh chúng ta so với các khu vực khác.

Tiêu Dao