Khôi phục, bảo tồn giống cây trồng nguồn gốc bản địa

TMO - Trước nguy cơ mai một nhiều giống cây trồng bản địa, Điện Biên đẩy mạnh công tác sưu tầm, phục tráng và bảo tồn nguồn gen quý hiếm. Việc kết hợp giữa nghiên cứu khoa học, canh tác truyền thống và ứng dụng kỹ thuật mới đang tạo nền tảng quan trọng để phát huy lợi thế nông nghiệp địa phương.

Điện Biên đang triển khai đồng bộ nhiều giải pháp nhằm khôi phục và bảo tồn các giống cây trồng bản địa – nguồn tài nguyên di truyền quý giá gắn liền với văn hóa canh tác của cộng đồng các dân tộc địa phương.

Trước sự mai một của nhiều giống truyền thống do tác động của canh tác hiện đại và biến đổi khí hậu, tỉnh đã tổ chức sưu tầm, đánh giá, lưu giữ và phục tráng các nguồn gen có giá trị, đặc biệt là các loại lúa nương, đậu tương, ngô bản địa và cây dược liệu. Các mô hình sản xuất thử nghiệm được triển khai tại nhiều vùng sinh thái nhằm chọn lọc giống thích nghi tốt, đồng thời ứng dụng kỹ thuật nhân giống tiên tiến để bảo đảm chất lượng, duy trì đặc tính di truyền ổn định. Nhận rõ tầm quan trọng của việc bảo tồn nguồn gen nông nghiệp, Điện Biên đã triển khai nhiều đề tài, dự án khoa học nhằm gìn giữ và phát huy giá trị các giống cây trồng đặc hữu.

Điển hình, đề tài “Phục tráng giống, xây dựng mã số vùng trồng, liên kết sản xuất gắn với chế biến và tiêu thụ sản phẩm lúa nếp tan Mường Phăng - Điện Biên” do Sở Khoa học và Công nghệ chủ trì, triển khai thực hiện cuối năm 2023 tại xã Mường Phăng. Giống lúa nếp tan Mường Phăng là nguồn gen bản địa quý hiếm. Để bảo tồn và phát triển giống lúa đặc sản nếp tan Mường Phăng, tháng 12/2024, UBND tỉnh đã ban hành quyết định phê duyệt điều chỉnh đề tài.

Theo đó, tập trung xây dựng mô hình liên kết sản xuất gắn với chế biến và tiêu thụ sản phẩm gạo nếp tan Mường Phăng, quy mô từ 100 - 150ha trong 2 năm; đồng thời, hình thành chuỗi liên kết tiêu thụ từ 300 - 400 tấn thóc nếp tan thương phẩm đạt tiêu chuẩn VietGAP. Đây là bước triển khai quan trọng phục tráng nguồn gen quý hướng tới mục tiêu đưa nếp tan Mường Phăng trở thành sản phẩm chủ lực, có mã số vùng trồng, được truy xuất nguồn gốc và xây dựng thương hiệu bền vững trên thị trường. Triển khai thực hiện đề tài, năm 2025, Sở Khoa học và Công nghệ phối hợp với UBND xã Mường Phăng triển khai trên diện tích thí điểm 2.500m2.

Theo đại diện phòng Kinh tế xã Mường Phăng, mục tiêu của dự án là khảo sát, thu thập, đánh giá nguồn gen nếp tan Mường Phăng; phục tráng, sản xuất hạt giống lúa các cấp; hoàn thiện quy trình kỹ thuật sản xuất giống cho giống lúa nếp tan Mường Phăng. Xây dựng mô hình liên kết sản xuất gắn với chế biến và tiêu thụ sản phẩm gạo nếp tan; công nhận đặc cách và thực hiện quy trình công nhận đặc cách giống lúa nếp tan Mường Phăng và thiết lập, quản lý, giám sát mã số vùng trồng.

Đây là bước quan trọng giúp tái hiện vùng nguyên sản lúa nếp tan Điện Biên, gìn giữ loại thóc lúa đặc biệt của vùng đất lịch sử, đồng thời tạo ra hướng phát triển nông nghiệp gắn với giá trị đặc sản, nâng cao thu nhập cho người dân.

Bảo tồn, phục tráng thành công các giống lúa đặc sản góp phần giữ gìn nguồn gen lúa quý của địa phương Điện Biên. (Ảnh: TT).

Cùng với đó, loại gạo tẻ đỏ Điện Biên là giống lúa mùa đặc sản được trồng phổ biến trên các chân ruộng bậc thang, nương và ven suối ở các xã vùng cao như: Tuần Giáo, Mường Chà, Tủa Chùa, Mường Nhé... Đây là giống lúa có thời gian sinh trưởng dài, đẻ nhánh khỏe, cứng cây, bông to, hạt gạo đỏ nâu, ít bạc bụng, giàu vitamin và khoáng chất như B1, B2, B6, Fe, Mg, Ca…

Không chỉ có giá trị hàng hóa cao, tẻ đỏ còn là giống lúa bản địa thể hiện sự thích nghi bền bỉ với điều kiện tự nhiên của Điện Biên. Tẻ đỏ có khả năng sinh trưởng tốt trên nhiều loại đất và các tiểu vùng khí hậu khác nhau, chịu hạn khá, chống chịu được nhiều sâu bệnh hại chính như đạo ôn, bạc lá, rầy nâu. Tuy nhiên, do được canh tác lâu năm mà chưa qua chọn lọc, phục tráng; thiếu đầu tư nghiên cứu về kỹ thuật canh tác nên năng suất và chất lượng giống tẻ đỏ đã giảm sút.

Nhiều diện tích gieo trồng giống tẻ đỏ không giữ được thuần chủng, khiến giá trị đặc sản của giống lúa này dần mai một. Trước thực trạng đó, từ năm 2020, trong khuôn khổ nhiệm vụ “Nghiên cứu khai thác và phát triển nguồn gen giống lúa tẻ đỏ Điện Biên”, các nhà khoa học đã phục tráng thành công giống lúa này. Kết quả phục tráng góp phần nâng cao chất lượng hạt giống, đáp ứng nhu cầu sản xuất lúa gạo chất lượng cao của địa phương.

Đặc biệt, với đặc tính chịu hạn, chống sâu bệnh tốt, tẻ đỏ giúp phát triển các giải pháp kỹ thuật thích ứng biến đổi khí hậu cho vùng núi phía Bắc. Sau khi được phục tráng, giống lúa tẻ đỏ Điện Biên đã khẳng định rõ hiệu quả trong thực tiễn sản xuất. Năng suất tăng từ 10 - 15%, tỷ lệ hạt gạo đạt tiêu chuẩn hàng hóa cao hơn, hương vị thơm ngon, đậm đà được người tiêu dùng ưa chuộng.

Đến nay, tỉnh Điện Biên đã được Cục Trồng trọt (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) công nhận đặc cách đối với 11 giống cây trồng địa phương, gồm: Dứa queen, dứa cayener Pu Lau, sa nhân tím, chè Shan tuyết Tủa Chùa, khoai sọ Tủa Chùa, khoai sọ Phì Nhừ, lạc đỏ Na Son, bí xanh Tìa Dình, lạc đỏ Mường Nhé, sắn LT16 và dưa chuột Mông Điện Biên (hay còn gọi là dưa mèo Điện Biên).

Đây là kết quả đáng ghi nhận, thể hiện nỗ lực của địa phương trong việc bảo tồn, phục tráng giống cây trồng bản địa, khẳng định giá trị và thương hiệu, mở ra cơ hội phát triển kinh tế nông nghiệp theo hướng hàng hóa đặc sản. Trong số các giống cây trồng được công nhận trên, nhiều loại đã khẳng định được vị thế trên thị trường và trở thành sản phẩm nông nghiệp chủ lực của từng vùng.

Tiêu biểu như chè Shan tuyết Tủa Chùa với hương vị đậm, hậu ngọt, búp chè phủ lớp tuyết trắng đặc trưng, được công nhận sản phẩm OCOP và xuất khẩu sang nhiều thị trường khó tính. Hay sản phẩm dứa queen, dứa cayener Pu Lau cho năng suất cao, vị ngọt đậm, thơm đặc trưng, được nhiều doanh nghiệp thu mua phục vụ chế biến sâu.

Tron giai đoạn tiếp theo, tỉnh Điện Biên cũng khuyến khích người dân tham gia canh tác theo hướng hữu cơ, kết hợp tri thức bản địa với quy trình kỹ thuật mới để nâng cao năng suất, bảo vệ thổ nhưỡng và giữ gìn tính đặc hữu của giống.

Việc xây dựng thương hiệu sản phẩm đặc trưng từ giống bản địa giúp tăng sức cạnh tranh, mở rộng đầu ra và cải thiện thu nhập cho người dân. Những nỗ lực này không chỉ góp phần bảo tồn đa dạng sinh học, mà còn tạo nền tảng để phát triển nông nghiệp bền vững, gắn với lợi thế tự nhiên và văn hóa bản địa của Điện Biên.

Hoàng Oanh