Tác động môi trường xuyên biên giới – vấn đề cần được quan tâm đối với vùng ĐBSCL (Kỳ 1)

Các nguồn gây tác động xuyên biên giới chính

Sơ lược về  sông Mêkông và lưu vực:

 Sông Mêkông (đoạn qua Trung Quốc được gọi là sông Lan Thương, đoạn qua Lào và Thái Lan được gọi là Mae Nam Khong, đoạn qua Campuchia được gọi là sông Mêcông và ở ĐBSCL được gọi là sông Cửu Long) là một trong những con sông có lưu lượng lớn nhất thế giới với tổng diện tích lưu vực là 795.000km2, chiều dài 4.909km. Lưu vực sông được chia thành: Vùng thượng lưu từ ngã 3 biên giới Thái Lan - Lào - Myanmar trở lên (vùng màu vàng trong Hình 1 dưới đây) và vùng hạ lưu từ điểm này ra đến Biển Đông (vùng màu xanh). Toàn bộ diện tích lưu vực Mêcông ở Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam đều nằm ở vùng hạ lưu.

Lưu vực sông Mêcông ở Việt Nam có diện tích khoảng 71.000km2, chiếm khoảng 9% diện tích toàn lưu vực và 20% diện tích Việt Nam. Tại ĐBSCL: Sông Mêcông trước khi vào vào Việt Nam được chia thành 2 nhánh chính là sông Mêcông (trên lãnh thổ ĐBSCL được đặt tên là sông Tiền) và sông Bassac (trên lãnh thổ ĐBSCL được đặt tên là sông Hậu), sau đó chia ra 8 (tám) nhánh đổ ra Biển Đông.

Đặc điểm cần lưu ý khi xem xét tác động xuyên biên giới là phần đóng góp về lưu lượng nước của các sông suối trên lãnh thổ Việt Nam chỉ 11%, vùng ĐBSCL phụ thuộc vào phần lớn lưu lượng nước từ các nước phía trên, trong đó Trung Quốc đóng góp 16%, Myanmar: 2%, Thái Lan: 18%, Lào: 35%, Campuchia: 18%.

Các nguồn gây tác động chính:

Hai nguồn tác động từ thượng lưu đến thủy văn, tài nguyên sinh thái và KT-XH ở ĐBSCL là: các công trình thủy điện, hồ đập và sử dụng nước tưới ở các quốc gia trong lưu vực nằm phía trên ĐBSCL.

Các công trình thủy điện, hồ đập lớn ở phía trên ĐBSCL

ĐBSCL nằm ở cuối nguồn sông Mêcông, khoảng 90% lưu lượng nước cấp cho vùng đồng bằng châu thổ này là từ thượng lưu. Vì vậy, chế độ thủy văn, lưu lượng, chất lượng nước, tài nguyên sinh học và kinh tế của ĐBSCL phụ thuộc rất lớn vào hoạt động lấy, xả nước từ các các quốc gia đầu nguồn.

Các công trình tại thượng lưu

Sông Lancang (Lan Thương) ở thượng nguồn Mêkông trên địa phận tỉnh Vân Nam - Trung Quốc có tiềm năng thuỷ điện rất lớn. Quy hoạch bậc thang thuỷ điện trong lưu vực sông Lancang được tiến hành từ những năm 1980, có 25 bậc thang trên dòng chính với tổng công suất lắp máy là 25.870 MW và 120 trạm thuỷ điện trên các dòng nhánh với tổng công suất lắp máy là 2.600 MW. Cho đến nay, trên lãnh thổ Trung Quốc có 8 công trình thủy điện chính trên sông Lan Thương đã và đang xây dựng gồm: đập thủy điện Cống Quả Kiều (Gongguaxiao) cao 105 m, trữ nước vào tháng 6/2011, đập thủy điện Tiểu Loan (Xiaowan) cao 292 m, công suất phát điện 4.200 MW đưa vào hoạt động từ tháng 10/2009, đây là đập lớn thứ 2 Trung Quốc sau đập Tam Hiệp trên sông Trường Giang. Sau đó là các đập Mãn Loan (Man Wan) cao 132 m, dung tích 920 triệu m3, công suất phát 1.500 MW hoàn thành 1993; Đại Triều Sơn (Dachaoshan) cao 118 m, dung tích 940 triệu m3, công suất phát 1.350 MW hoàn thành cuối năm 2003. Tiếp theo là đập Cảnh Hồng (Jinghong) cao 108 m, công suất 1.500 MW hoàn thành 2009.  Ngoài ra, còn 3 đập khác đang trong quá trình xây dựng là Nọa Trát Độ (Nouzhadu),  đập Cảm Lâm (Ganlin) và đập Mãnh Tống (Mengsong) nằm ở đoạn hạ lưu sông Lan Thương.

Các công trình tại hạ lưu

11 dự án thủy điện trên dòng chính sông Mêkông đang được xây dựng hoặc đang lập dự án. Tất cả các đập thủy điện này nằm ở Thái Lan, Lào và Campuchia.

Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào đã xây dựng nhiều công trình thủy điện lớn như Pak Beng, Xayaburi và Pak Lay và đang nghiên cứu xây dựng 23 đập thủy điện, trong đó có đập Ban Koun công suất lớn nhất khoảng 2.000 MW, công trình thủy điện Luang Prabang công suất 1.460 MW với đập dài 275 m, cao 80 m và rộng 97 m, dự kiến khởi công trong năm 2020. Đáng lưu ý là nhiều công trình lớn này đều trên dòng chính Mêkông. Ngoài 2 đập Sakamen 1 và 3, Thái Lan còn có kế hoạch tái khởi động xây dựng các đập trên sông Mêkông với công suất 4.000 MW. Campuchia cũng nghiên cứu 2 đập thủy điện là Sambor và Stung Treng có công suất khoảng 3.600 MW.

Việt Nam đã xây dựng nhiều thủy điện trên các sông Se San (tại Kon Tum, Gia Lai) và Serepok (tại Đăk Lăk, Đăk Nông) là các nhánh nhỏ của sông Mêcông, công suất khá nhỏ: Yaly (720 MW), Se San 4 (360 MW), Se San 4A (63 MW), Se San 3 (108 MW); các dự án khác: công suất dưới 100 MW.   

Hình 1: Sơ đồ lưu vực sông Mêkông: vùng màu vàng: thượng lưu, vùng màu xanh: hạ lưu; Hình 2:  Sơ đồ các công trình đập thủy điện trong lưu vực Mêcông (Nguồn: The Foundation for Ecologial Recovery).    

Theo thông tin cập nhật của Ủy hội sông Mêkông: Số hồ chứa và dung tích chứa (tỷ m3) vào năm 2020 ở các quốc gia là: Trung Quốc: 11 (23,2 tỷ m3); Thái Lan: 7 (3,6 tỷ m3; Lào: 85 (34,7 tỷ m3); Campuchia: 2 (0,3 tỷ m3); Việt Nam (Tây Nguyên): 14 (2,8 tỷ m3). Tổng cộng 119 hồ, 64,6 tỷ m3. Dự kiến đến sau năm 2040 số hồ và dung tích sẽ là: Trung Quốc: 13 (25,1 tỷ m3); Thái Lan: 9 (4,9 tỷ m3; Lào: 110 (58,8 tỷ m3); Campuchia: 21 (18,4 tỷ m3); Việt Nam (Tây Nguyên): 15 (3,2 tỷ m3). Tổng cộng 168 hồ, 110,4 tỷ m3, tăng 1,7 lần so với năm 2020.

Việc xây dựng và vận hành một vài hồ, đập hay tất cả các hồ, đập thủy điện này sẽ có tác động đáng kể đến môi trường và kinh tế, xã hội ở cả 4 quốc gia hạ lưu, đặc biệt, tác động của các công trình ở dòng chính đối với châu thổ Mêkông của Việt Nam và Campuchia.