Diện tích sầu riêng tăng nhanh chóng tiềm ẩn nhiều rủi ro

TMO - Sau khi quả sầu riêng được xuất khẩu chính ngạch vào thị trường Trung Quốc thì giá bán tăng cao, người dân tại nhiều địa phương khu vực Tây Nguyên và Nam Bộ đã ồ ạt mở rộng diện tích trồng sầu riêng khiến diện tích tăng vọt, tiềm ẩn rủi ro về dịch hại và “bấp bênh” về đầu ra khi thị trường xuất khẩu có sự thay đổi.

Cục Trồng trọt (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thô) cho biết, diện tích trồng sầu riêng Việt Nam tăng nhanh trong vài năm trở lại đây, nếu như năm 2020, tổng diện tích sầu riêng cả nước chỉ hơn 71.000 ha thì đến cuối năm 2023 con số này đã hơn gấp đôi, lên mức gần 151.000 ha. Cây sầu riêng tập trung nhiều nhất ở khu vực Tây Nguyên, đồng bằng sông Cửu Long, Đông Nam bộ và một số ít ở các tỉnh Duyên hải Nam Trung bộ. Ước tính, có khoảng 50% diện tích sầu riêng đang cho thu hoạch với sản lượng sầu riêng năm 2023 đạt gần 1,2 triệu tấn. 

Trong một vài năm tới, khi diện tích cho thu hoạch tăng lên, sản lượng sầu riêng Việt Nam có thể sẽ tăng gấp đôi. Thế mạnh của sầu riêng Việt Nam là có mùa vụ sản xuất kéo dài quanh năm, sản phẩm đã bước đầu thâm nhập mạnh mẽ vào thị trường Trung Quốc và đang đàm phán xuất khẩu sang các thị trường khác. Ngoài ra, sản phẩm chế biến từ sầu riêng có nhiều dư địa phát triển. Chi phí sản xuất sầu riêng không quá cao. 

Tuy nhiên, cây sầu riêng cũng đối mặt với không ít thách thức vì thị trường tiêu thụ hẹp, chủ yếu vẫn là Trung Quốc. Trong khi đó, sầu riêng Việt Nam phát triển muộn hơn và phải cạnh tranh trực tiếp từ Thái Lan, Malaysia và một số quốc gia lân cận khác. Mặt khác, khả năng đáp ứng yêu cầu kỹ thuật, mức độ tuân thủ yêu cầu về kiểm dịch thực vật và dư lượng hoá chất của sầu riêng Việt Nam còn nhiều hạn chế. Công tác tổ chức chuỗi ngành còn hàng rời rạc, thiếu chuyên nghiệp. Do đó, việc tăng trưởng nóng về diện tích trong thời gian ngắn đang tạo ra nhiều rủi ro trong kiểm soát chất lượng, mất cân đối cung - cầu.

Ảnh minh họa. 

Đắk Lắk có diện tích sầu riêng đứng đầu cả nước và đang đứng trước thách thức làm sao nâng cao chất lượng để xuất khẩu bền vững. Hiện Đắk Lắk có tổng diện 32.785 ha, tăng hơn 10 nghìn ha so với năm 2022. Sản lượng ước đạt 281.350 tấn, tăng 93.364 tấn so với năm 2022. Tổng giá trị thu về của niên vụ sầu riêng năm 2023 khoảng từ 1-1,2 tỷ đồng/ha, lợi nhuận khoảng 700 triệu đồng/ha.

Sầu riêng xuất khẩu của tỉnh Đắk Lắk sang thị trường Trung Quốc năm 2023 khoảng 40-45 nghìn tấn, giá trị từ 150-160 triệu USD. Chi cục trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh Đắk Lắk cho biết, giá sầu riêng tăng cao so với trước đây, đó cũng là tín hiệu đáng mừng đối với người trồng sầu riêng. Tuy nhiên, diện tích sầu riêng tăng ồ ạt như hiện nay không theo định hướng, khuyến cáo của cơ quan lý, cơ quan chuyên môn sẽ dẫn đến một số khó khăn nhất định như: cung vượt quá cầu, dư thừa sản lượng, một số vùng trồng không phù hợp, không chủ động nguồn nước tưới sẽ gây thiệt hại về năng suất và chất lượng sầu riêng của tỉnh, việc tăng diện tích ở những vùng không phù hợp đã dẫn tới phá vỡ quy hoạch của một số cây trồng khác.

Đắk Lắk hiện có 68 vùng trồng sầu riêng đã được phía Trung Quốc cấp mã số, với tổng diện tích khoảng 2.521 ha. Số vùng trồng sầu riêng chờ phía Trung Quốc kiểm tra phê duyệt mã số là 147 vùng trồng sầu riêng với tổng diện tích 3.500 ha. Hiện nay, vùng trồng được cấp mã tại Đắk Lắk thấp, chỉ chiếm khoảng 7% trên tổng diện tích sầu riêng. Tuy nhiên, vùng sản xuất sầu riêng còn nhỏ lẻ, chưa có vùng nguyên liệu rộng lớn, trình độ kỹ thuật của nông dân còn thiếu và yếu cả về tư duy sản xuất hàng hóa chuyên nghiệp theo quy định của nước nhập khẩu. Việc liên kết giữa đại diện vùng trồng, các đơn vị xuất khẩu với người dân chưa thực sự công khai, minh bạch, rõ ràng, chưa bền vững.

Nhận thức của đại diện vùng trồng, cơ sở đóng gói trong việc quản lý, sử dụng mã số còn nhiều hạn chế, chưa thể hiện rõ trách nhiệm, quyền lợi, nghĩa vụ của các bên tham gia chuỗi liên kết; chưa nhận thức đúng đắn giá trị, tầm quan trọng đối với mã số được cấpnhiều cơ sở sau khi được cấp mã số vùng trồng, đóng gói thiếu sự duy trì chất lượng, chưa tuân thủ đầy đủ các quy định kiểm dịch thực vật của nước nhập khẩu. Trong thời gian qua một số lô hàng sầu riêng xuất khẩu đã nhận cảnh báo của nước nhập khẩu, dẫn đến phải tạm dừng sử dụng mã số đối với các đơn vị có lô hàng nhiễm rệp sáp đối tượng kiểm dịch thực vật của Trung Quốc.

Trong thời gian tới, để phát triển bền vững ngành hàng sầu riêng của tỉnh Đắk Lắk cũng như công tác tổ chức sản xuất đạt hiệu quả, địa phương sẽ tập trung sản xuất đạt tiêu chuẩn thực hành nông nghiệp tốt VietGAP, GlobalGAP, HACCP, ISO:22.000... Đắk Lắk cũng tích cực xây dựng mã vùng trồng, mã cơ sở đóng gói truy suất nguồn gốc, kiểm soát tốt đối tượng kiểm dịch thực vật. Phát triển ngành hàng sầu riêng có định hướng theo quy hoạch; tăng cường áp dụng công nghệ cao, nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững; khuyến khích phát triển nông nghiệp xanh, sạch. Đảm bảo sầu riêng được trồng và chăm sóc bằng các phương pháp thâm canh bền vững, không sử dụng các hóa chất độc hại trong quá trình canh tác, bảo quản và chế biến. 

Tiền Giang là tỉnh có diện tích sầu riêng lớn ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long với 20.000 ha; trong đó có 15.000 ha đang cho thu hoạch.  Theo Sở NN&PTNT tỉnh Tiền Giang, đề án phát triển cây sầu riêng của địa phương đến năm 2025 là từ 14.000-16.000 ha. Tuy nhiên, đến thời điểm này, diện tích sầu riêng đã tăng lên gần 22.000 ha. Nếu trước đây, diện tích vùng chuyên canh sầu riêng chỉ tập trung ở các xã ven sông Tiền của các huyện Cai Lậy, Cái Bè, thì hiện nay đã mở rộng sang hầu hết các huyện, thị vùng kiểm soát lũ phía tây và vùng Đồng Tháp Mười của tỉnh Tiền Giang như: thị xã Cai Lậy, huyện Cai Lậy, Cái Bè, Tân Phước.

Việc tăng nóng về diện tích, tình trạng vi phạm mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói cũng xảy ra liên tục. Thời gian qua, Tiền Giang  đã có 39 mã số vùng trồng và 38 cơ sở đóng gói vi phạm bị cảnh báo, đang trong quá trình khắc phục. Công tác cấp và giám sát mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói không theo kịp với thực tế tăng diện tích và sản lượng cũng đặt mặt hàng sầu riêng trước rủi ro về xuất khẩu...

Các địa phương phải tăng cường giám sát tất cả các mã số vùng trồng, mã số cơ sở đóng gói để đảm bảo chất lượng sầu riêng xuất khẩu (Ảnh minh họa). 

Bộ NN&PTNT cho biết, những năm qua, sầu riêng đóng vai trò quan trọng trong tổng kim ngạch xuất khẩu nông lâm thủy sản, tăng thu nhập cho người trồng, đóng góp phát triển kinh tế - xã hội cho nhiều địa phương. Riêng năm 2023, Việt Nam xuất khẩu hơn 600.000 tấn sầu riêng, mang về kim ngạch 2,2 tỷ USD.  Tuy nhiên, việc tăng nhanh chóng về diện tích trồng đã phá vỡ quy hoạch trên diện rộng. Cụ thể, theo định hướng của ngành nông nghiệp, Việt Nam sẽ có khoảng 65.000 - 70.000 ha sầu riêng nhưng thực tế, chỉ sau 1 năm, diện tích sầu riêng cả nước đã tăng hơn gấp đôi. Trong khi đó, chuỗi cung ứng từ sản xuất đến thu hoạch, chế biến, xuất khẩu đã xuất hiện nhiều vấn đề như sản xuất không đáp ứng tiêu chuẩn kiểm dịch thực vật, dư lượng hóa chất; thu hoạch non, không đạt chất lượng; vi phạm mã số vùng trồng; cạnh tranh không lành mạnh trong thu mua, xuất khẩu.

Bộ NN&PTNT yêu cầu trong thời gian qua, các cơ quan thuộc Bộ NN&PTNT cần phối hợp với các địa phương rà soát lại những vùng trồng sầu riêng xem những nơi nào phù hợp để tiếp tục phát triển cây trồng này, rà soát lại toàn bộ quy trình canh tác sầu riêng. Đặc biệt, phải xây dựng bộ tiêu chuẩn quốc gia mới cho trái sầu riêng tươi, tiêu chuẩn này phải mang tính pháp lý để có cơ sở cho các cơ quan thẩm quyền, chính quyền địa phương tiến hành kiểm tra, giám sát và xử lý những cơ sở vi phạm.

Các địa phương phải tăng cường giám sát tất cả các mã số vùng trồng, mã số cơ sở đóng gói để chất lượng của các mã số vùng trồng, mã số cơ sở đóng gói luôn được duy trì, khẩn trương xác minh, khắc phục những sai sót ở các mã số vùng trồng, mã số cơ sở đóng gói bị cảnh báo. Đồng thời thúc đẩy việc hình thành các chuỗi giá trị sầu riêng bền vững trên địa bàn.

Nguyễn Ngọc