Bảo tồn và phát triển cây dược liệu dưới tán rừng

TMO - Tỉnh Thanh Hóa xác định, phát triển dược liệu là hướng đi phù hợp nhằm thực hiện tái cơ cấu ngành Nông nghiệp của tỉnh, khai thác tiềm năng thế mạnh từng vùng, đảm bảo thêm thu nhập ổn định và giảm nghèo bền vững cho người dân, nhất là người dân ở các xã biên giới, đồng thời bảo tồn nguồn gen dược liệu quý tại địa phương.

Với tổng diện tích khoảng 641.000 ha rừng và đất lâm nghiệp, tỉnh Thanh Hóa có nhiều tiềm năng để phát triển các mô hình cây trồng, cây dược liệu dưới tán rừng. Toàn tỉnh hiện có gần 1.000 loài cây dược liệu, trong đó có khoảng 20 loài dược liệu quý như: ba kích, đinh lăng, hòe, hương nhu trắng, ích mẫu, quế, sa nhân, huyền sâm, xuyên tâm liên, nghệ vàng, cà gai leo..., tập trung tại các huyện miền núi; có khoảng 94.000 ha cây dược liệu dưới tán rừng, phần lớn tập trung tại các khu bảo tồn thiên nhiên như: Xuân Liên, Pù Hu, Pù Luông...

Theo số liệu điều tra năm 2015 của Viện Dược liệu Việt Nam, tỉnh Thanh Hóa có 529 loại dược liệu bản địa. Trong đó, có 42 loài thuộc diện quý hiếm có tên trong Danh mục Đỏ cây thuốc Việt Nam và Sách Đỏ Việt Nam 2007 có nguy cơ bị tuyệt chủng, cần được bảo tồn và phát triển cấp bách như: lan kim tuyến, ba kích, diệp hạ châu đắng, củ mài, bảy lá một hoa... Các loại dược liệu phân bố tập trung ở Vườn Quốc gia (VQG) Bến En và các Khu Bảo tồn thiên nhiên (KBTTN) Xuân Liên, Pù Luông, Pù Hu và Khu Bảo tồn loài Nam Động.

Tại huyện Bá Thước, thời gian qua người dân đã mạnh dạn chuyển toàn bộ diện tích vườn tạp kém hiệu quả sang trồng loại cây này với sự hỗ trợ về giống, phân bón, kỹ thuật chăm sóc và đầu ra. Theo các hộ trồng dược liệu, trồng cà gai leo mang lại hiệu quả cao gấp nhiều lần so trồng hoa màu trước kia. Mỗi năm, cà gai leo có thể thu hoạch được hai đến ba vụ, mang lại thu nhập từ 60-80 triệu đồng/ha/vụ Hiệu quả kinh tế của cây cà gai leo đã mở ra hướng đi mới trong sản xuất nông nghiệp, giúp chuyển đổi thành công cơ cấu giống cây trồng để nâng cao hiệu quả kinh tế, giúp người dân tăng thêm thu nhập, xóa đói, giảm nghèo. Theo thống kê của Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện Bá Thước, năm 2022, toàn huyện có khoảng 14 hộ tham gia trồng cây dược liệu với diện tích khoảng 5,5ha. 

Tỉnh Thanh Hóa xác định, phát triển dược liệu là hướng đi phù hợp nhằm thực hiện tái cơ cấu ngành Nông nghiệp của tỉnh. Ảnh: TTX. 

Với mục tiêu chuyển đổi cơ cấu cây trồng, tăng thu nhập, thực hiện có hiệu quả công cuộc giảm nghèo bền vững, từ tháng 3/2018, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Thanh Hóa đã xây dựng mô hình trồng thử nghiệm cây dược liệu tại huyện Quan Sơn, quy mô 5ha với 30 hộ dân tham gia. Cũng theo đó, huyện Quan Sơn đã quy hoạch vùng trồng dược liệu tập trung có chất lượng cao tại khu Vũng Cộp, thuộc bản Chanh, xã Sơn Thủy, quy mô 250ha; đồng thời, mời doanh nghiệp tư nhân sản xuất thuốc y học cổ truyền vào đầu tư, liên kết sản xuất... 

Thời gian qua, khu vục miền núi đã xây dựng được 16 mô hình dược liệu dưới tán rừng tự nhiên và rừng trồng. Việc nhân giống và trồng đại trà tuân thủ tuyệt đối quy trình kỹ thuật, nên bước đầu các mô hình cây dược liệu dưới tán rừng đều có hiệu quả. Ngoài nguồn giống được thu hái và ươm thành công, quá trình trồng thử nghiệm tại các vùng rừng cho thấy các loại cây dược liệu này sinh trưởng tốt, cho năng suất và chất lượng tương đương với việc sinh trưởng tự nhiên. 

Huyện Vũng Cộp khí hậu ôn hòa, mát mẻ, nhiệt độ dao động từ 18 - 25 độ C, độ cao khoảng 1.200m so với mặt nước biển, đất đai phù hợp, nên cây dược liệu trồng nơi đây cho năng suất và hiệu quả. Một số loại dược liệu mang lại giá trị kinh tế cao, như: mã tiền, hà thủ ô đạt 400 triệu đồng/ha; thổ phục linh đạt 200 triệu đồng/ha... Việc áp dụng thành công dự án, góp phần chuyển đổi cơ cấu cây trồng và tăng giá trị sản xuất nông nghiệp tại địa phương. Thay đổi thói quen canh tác nhỏ lẻ, tự phát, chuyển đổi từ cây có giá trị thấp sang trồng theo mô hình công nghiệp có giá trị cao.

Với diện tích tự nhiên trên 28.000 ha, Khu BTTN Pù Hu được ghi nhận có 315 loài cây dược liệu. Tuy nhiên, trữ lượng của một số loài dược liệu quý bị suy giảm, một số loài có nguy cơ bị tuyệt chủng cục bộ. Thực hiện chủ trương xây dựng mô hình thí điểm, trình diễn các loại cây dược liệu bản địa có giá trị kinh tế cao để phổ biến rộng rãi trong cộng đồng, năm 2017 Khu BTTN Pù Hu đã thực hiện dự án khoa học công nghệ "Điều tra, bảo tồn và phát triển hai loại cây ba kích, sa nhân tím tại khu bảo tồn, giai đoạn 2017-2021”. Nguồn giống được cán bộ kỹ thuật thu hái, xử lý và nhân giống tại chỗ. Đơn vị đã trồng thử nghiệm 7.500 cây sa nhân tím, 5.000 cây ba kích dưới tán rừng. Do nguồn giống bản địa được nhân giống tại chỗ tốt nên các loại cây dược liệu này thích nghi nhanh với điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng. Qua hơn 4 năm triển khai thử nghiệm, tỉ lệ sống của cây ba kích và sa nhân tím đạt trên 90%.

Còn Khu BTTN Xuân Liên (huyện Thường Xuân) có đặc điểm nóng ẩm, mưa nhiều, là điều kiện tốt để các loài cây dược liệu phát triển. Tại các xã Vạn Xuân, Luận Khê, Luận Thành, Xuân Cẩm, một số doanh nghiệp đã cùng các hộ dân liên kết trồng cây cát sâm, ký các hợp đồng cung cấp cây giống, chuyển giao kỹ thuật, công nghệ và bao tiêu sản phẩm. Theo kế hoạch, từ năm 2023 trở đi, mỗi năm các hộ dân của ba xã này sẽ phát triển thêm khoảng 30ha cát sâm, tạo thành vùng nguyên liệu ổn định trên địa bàn.

Các Khu BTTN trên địa bàn tỉnh triển khai nhiều giải pháp nhằm bảo tồn và phát triển bền vững cây dược liệu dưới tán rừng. 

Tại huyện Thạch Thành, có nhiều diện tích rừng đặc dụng thuộc Vườn Quốc gia Cúc Phương với các loài cây dược liệu đa dạng, nhưng việc khai thác nguồn cây dược liệu không có sự quản lý đã dẫn đến rất nhiều loài cây thuốc suy giảm về số lượng, một số loài có nguy cơ mất nguồn gen, vì vậy Hạt Kiểm lâm Thạch Thành đã và đang triển khai đề tài khoa học “Nghiên cứu bảo tồn và phát triển một số loài dược liệu quý hiếm, có giá trị kinh tế cao như trà hoa vàng Hàm Yên, trà hoa vàng Cúc Phương tại các huyện miền núi tỉnh Thanh Hóa (giai đoạn 2021-2023)”.

Tháng 12/2022, UBND tỉnh Thanh Hóa đã ký Quyết định số 4079/QĐ-UBND phê duyệt đề án: “Phát triển các mô hình cây trồng, vật nuôi, dược liệu, sản phẩm có lợi thế khu vực miền núi tỉnh Thanh Hóa, giai đoạn 2022 – 2025”. Với quan điểm, phát triển mô hình cần chú trọng dựa trên tiềm năng tri thức bản địa của người dân khu vực miền núi, ưu tiên hỗ trợ phát triển sản xuất các sản phẩm đặc sản, đặc hữu, có giá trị kinh tế cao; Phát triển các mô hình cây trồng, dược liệu gắn với phát triển du lịch nhằm gia tăng giá trị sản xuất và cung ứng sản phẩm du lịch mới.

Đề án dự kiến phát huy được 33 đối tượng mô hình cây trồng, vật nuôi, dược liệu, tạo sinh kế, việc làm cho khoảng 3.000 hộ gia đình khu vực miền núi của tỉnh; xây dựng thương hiệu và công nhận từ 11 sản phẩm OCOP trở lên. Chính đề án: “Phát triển các mô hình cây trồng, vật nuôi, dược liệu, sản phẩm có lợi thế khu vực miền núi tỉnh Thanh Hóa, giai đoạn 2022 – 2025” là tiền đề để xã Thành Lâm chuyển đổi cơ cấu cây trồng, trong đó ưu tiên phát triển cây dược liệu góp phần tăng thu nhập tạo sinh kế bền vững cho người dân.

Để bảo tồn và phát triển các loại dược liệu quý, đa dạng hệ sinh thái, Ban quản lý Khu BTTN Pù Luông đã triển khai một số dự án, đề tài khoa học, như: Đề tài “Nghiên cứu, bảo tồn và phát triển loài cây thuốc quý hiếm bảy lá một hoa”, Dự án khoa học “Ứng dụng tiến bộ khoa học. kỹ thuật xây dựng mô hình trồng, chế biến và tiêu thụ các loài dược liệu Giảo cổ lam, Hà thủ ô đỏ, Đẳng sâm Việt Nam tại hai huyện Bá Thước và Quan Hóa, tỉnh Thanh Hóa (2016-2020); Đề tài “Nghiên cứu kỹ thuật nhân giống và xây dựng mô hình trồng thử nghiệm loài dược liệu La hán quả tại Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông”.

Trong thời gian tới, Sở NN&PTNT Thanh Hóa sẽ tiếp tục nghiên cứu và nhân rộng các mô hình trồng dược liệu dưới tán rừng đã thành công, tạo sinh kế cho người dân. Đồng thời, có nhiều giải pháp thu hút, kêu gọi các doanh nghiệp liên kết đầu tư theo chuỗi để gắn trồng, sản xuất và chế biến, qua đó góp phần bảo tồn và nâng cao chất lượng giá trị các loại dược liệu trồng tự nhiên.

Thanh Hương