Khám phá nghề thêu giày truyền thống của người Xạ Phang

TMO - Trong văn hóa của dân tộc Xạ Phang ở Điện Biên, đôi giày không chỉ là vật dụng để đi, mà còn là một tác phẩm nghệ thuật mang đậm dấu ấn văn hóa, là biểu tượng của sự khéo léo và tinh tế của người phụ nữ.

Người Xạ Phang - một nhóm nhỏ của dân tộc Hoa, có dân số hơn 2.000 người. Cư trú thành bản, theo dòng họ ở các huyện Mường Chà, Nậm Pồ, Tủa Chùa... tỉnh Điện Biên. Quá trình định cư, lập bản, đến nay, đồng bào Xạ Phang vẫn gìn giữ, bảo lưu được nhiều nét văn hóa truyền thống, độc đáo, đặc sắc trong lao động, sinh hoạt hàng ngày. Bên cạnh trang phục truyền thống thì người Xạ Phang luôn coi trọng đôi giày thêu của họ bởi chúng có nhiều giá trị cả về văn hóa tinh thần lẫn thực tiễn sử dụng.

Đôi giày (tiếng Xạ Phang là liển hài) do những người phụ nữ tự khâu và thêu cho các thành viên trong gia đình sử dụng và tích lũy dùng dần. Ngoài ra, người Xạ Phang còn làm ra những đôi giày chuyên biệt bán cho người Mông dùng để niệm theo người đã khuất.

Những người phụ nữ Xạ Phang (tỉnh Điện Biên) tỉ mỉ thêu thủ công từng chiếc giày. (Ảnh: NH).

Ngay từ khi còn rất bé, các bé gái đã được xem các bà, các mẹ làm giày thêu truyền thống. Vì vậy, có thể nói hình ảnh các bà, các mẹ thêu giày và các công đoạn làm giày thêu đã ngấm vào máu thịt của mỗi người Xạ Phang như một lẽ tự nhiên. Đến khi khoảng 10 – 12 tuổi, các bé gái người Xạ Phang đã được các bà, các mẹ, các chị hướng dẫn việc may vá, thêu thùa, làm các đồ dùng sinh hoạt và trang phục cá nhân. Công việc này không chỉ là một nét đẹp văn hóa mà còn là điều chứng tỏ sự khéo léo, con mắt thẩm mĩ của mỗi người phụ nữ Xạ Phang.

Để làm được đôi giày thêu thủ công, phải trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ như chuẩn bị nguyên liệu; lựa chọn kiểu giày phù hợp với đối tượng sử dụng để cắt và khâu đế; tạo hình hoa văn và thêu trên thân giày; khâu giáp thân, quai giày với đế để hoàn chỉnh...

Người làm giày phải cắt và khâu đế phù hợp với đối tượng sử dụng.

Những nguyên liệu chính để chế tác một đôi giày gồm có vải, mo tre, chỉ khâu, chỉ thêu, keo dán, giấy bản và kèm theo các dụng cụ như kéo, dao nhỏ, kim khâu, kim thêu, cục sáp ong khô. Vải để khâu đế giày và thân giày phải là loại vải dày, dai, có độ bền (thường dùng vải dệt thủ công của người Thái). Chỉ khâu được làm từ vỏ một loại cây rừng (cây Mà), là loại sợi săn chắc, dẻo, dai, ít thấm nước.

Giày của người Xạ Phang phong phú, đa dạng chủng loại như giày nam, giày nữ, giày cho cô dâu, chú rể... Tuỳ loại giày sẽ có những đặc điểm riêng biệt, tuy nhiên, nét chung đặc sắc nhất phải kể đến đó là những hoa văn được thêu thủ công trên từng đôi giày mộc mạc. Trên nền những màu sắc sặc sỡ, hoạ tiết thêu thường là hoa lá cách điệu, sóng lượn, răng cưa… thể hiện sự tinh tế và tư duy sáng tạo của người phụ nữ Xạ Phang. Để hoàn thiện một đôi giày thêu, người phụ nữ Xạ Phang phải làm từ 10 - 12 ngày.

Những đôi giày thủ công sặc sỡ, với những hoạ tiết tỉ mỉ của người dân tộc Xạ Phang (tỉnh Điện Biên).

Ngoài ra, đối với người Xạ Phang, những đôi giày, bộ quần áo không chỉ để làm đẹp mà còn mang ý nghĩa tâm linh muốn gửi gắm qua sản phẩm của dân tộc mình. Từ nhiều đời nay, nghề thêu đã được trao truyền qua các thế hệ trong gia đình, cộng đồng người Xạ Phang. Điều này tạo lập ý thức gìn giữ, bảo tồn văn hóa truyền thống của cộng đồng cho thế hệ trẻ, góp phần gắn kết cộng đồng, bảo tồn những tinh hoa văn hóa dân tộc. 

Với giá trị tiêu biểu, nghề làm giày thêu truyền thống của người Xạ Phang (tỉnh Điện Biên) đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 829/QĐ-BVHTTDL ngày 09/3/2021. 

Trong xu thế hội nhập văn hóa các dân tộc, người Xạ Phang vẫn luôn lưu giữ, bảo vệ được phương thức thêu giày truyền thống, độc đáo; thể hiện sự khéo léo, thẩm mỹ riêng của người làm ra chúng. Đó cũng cách để người Xạ Phang giữ gìn, bảo tồn được nét độc đáo trong truyền thống văn hoá đến tận ngày nay.

Ngô Nam