Cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong ngăn chặn sinh vật ngoại lai

TMO – Các loài như ốc bươu vàng, cây mai dương và lục bình…đang gây ra những tác động nghiêm trọng đến sản xuất nông nghiệp, hệ sinh thái nước ngọt và sinh kế của người dân. Là quốc gia giàu đa dạng sinh học nhưng Việt Nam cũng rất dễ bị tổn thương trước sự xâm nhập và lan rộng của các loài ngoại lai.

Theo các chuyên gia, loài ngoại lai xâm hại là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây mất đa dạng sinh học toàn cầu. Hơn 3.500 loài đã được ghi nhận gây hại, với chi phí thiệt hại lên tới 420 tỷ USD mỗi năm. Mỗi năm có khoảng 200 loài ngoại lai mới được đưa vào các hệ sinh thái mới do hoạt động của con người. Tuy nhiên, hiện nay có đến trên 80% quốc gia vẫn chưa có quy định cụ thể về phòng ngừa và kiểm soát loài ngoại lai xâm hại.

Hiện nay, phòng ngừa vẫn được xem là biện pháp hiệu quả và tiết kiệm nhất, đặc biệt tại các hệ sinh thái nhạy cảm như đảo và vùng nước nội địa. Nếu được phát hiện sớm và có đủ nguồn lực, việc xử lý, khoanh vùng, kiểm soát và phục hồi hệ sinh thái là hoàn toàn khả thi.

Theo các chuyên gia, tại Việt Nam, các loài như ốc bươu vàng, cây mai dương và lục bình đang gây ra những tác động nghiêm trọng đến sản xuất nông nghiệp, hệ sinh thái nước ngọt và sinh kế của người dân. Là quốc gia giàu đa dạng sinh học nhưng Việt Nam cũng rất dễ bị tổn thương trước sự xâm nhập và lan rộng của các loài ngoại lai, do thiếu dữ liệu và giám sát dài hạn, hạn chế nguồn lực và sự phối hợp liên ngành, nhất là nhận thức cộng đồng còn thấp.

Bèo tây (lục bình) và ốc bươu vàng - những sinh vật gây hại cho nông nghiệp. Ảnh minh họa.

Giải quyết vấn đề loài ngoại lai xâm hại không chỉ là bảo vệ hệ sinh thái, đó là bảo vệ con người, bảo vệ sức khỏe, bảo vệ sinh kế. Do đó, chỉ chính sách và thể chế là chưa đủ mà cần nâng cao nhận thức cộng đồng, cần xây dựng năng lực địa phương, cần huy động khu vực tư nhân, cần trao quyền cho cộng đồng và đặc biệt, rất cần những mô hình, sáng kiến hay, phù hợp với thực tiễn từng địa phương, từng khu vực.

Đơn cử, việc kiểm soát cây mai dương tại Vườn quốc gia Tràm Chim (Đồng Tháp), nơi diện tích xâm lấn đã giảm từ hơn 2.000 ha năm 2006 xuống chỉ còn 22 ha vào năm 2024 nhờ kết hợp các biện pháp sinh thái và điều tiết thủy văn. Hay, mô hình thu gom lục bình chế biến thành phân hữu cơ, thức ăn chăn nuôi và sản phẩm thủ công mỹ nghệ, vừa góp phần kiểm soát sinh khối loài xâm hại, vừa tạo thêm thu nhập cho cộng đồng.

Một số mô hình khác cũng được giới thiệu như là một giải pháp đáng được quan tâm như công nghệ gen môi trường, ảnh viễn thám từ thiết bị bay không người lái, mô hình hóa phân bố loài, trí tuệ nhân tạo và ghi âm sinh học, những công cụ hứa hẹn mang lại hiệu quả cao trong công tác giám sát và cảnh báo sớm...

Theo Thông tư ban hành năm 2019 của Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Nông nghiệp và Môi trường), loài ngoại lai xâm hại là loài ngoại lai đáp ứng một trong các tiêu chí sau: 1. Đang lấn chiếm nơi sinh sống, cạnh tranh thức ăn hoặc gây hại đối với các sinh vật bản địa, phát tán mạnh hoặc gây mất cân bằng sinh thái tại nơi chúng xuất hiện và phát triển ở Việt Nam; 2. Được đánh giá là có nguy cơ xâm hại cao đối với đa dạng sinh học và được ghi nhận là xâm hại ở khu vực có khí hậu tương đồng với Việt Nam hoặc qua khảo nghiệm, thử nghiệm có biểu hiện xâm hại.

Loài ngoại lai có nguy cơ xâm hại là loài ngoại lai đáp ứng một trong các tiêu chí sau: 1. Có khả năng phát triển và lan rộng nhanh, có biểu hiện cạnh tranh thức ăn, môi trường sống và có khả năng gây hại đến các loài sinh vật bản địa của Việt Nam; 2. Được ghi nhận là xâm hại tại khu vực có khí hậu tương đồng với Việt Nam; 3. Được đánh giá là có nguy cơ xâm hại cao đối với đa dạng sinh học của Việt Nam.

Cũng theo Thông tư trên, Danh mục loài ngoại lai xâm hại gồm 19 loài thuộc 6 nhóm sau: Nhóm vi sinh vật gồm: 1. Nấm gây bệnh thối rễ; 2. Vi khuẩn gây bệnh dịch hạch ở chuột và động vật; 3. Vi-rút gây bệnh chùn ngọn chuối; 4. Vi-rút gây bệnh cúm gia cầm. Nhóm động vật không xương sống gồm: 1. Bọ cánh cứng hại lá dừa; 2. Ốc bươu vàng; 3. Ốc sên châu Phi; 6. Tôm càng đỏ.

Nhóm cá gồm: 1. Cá ăn muỗi; 2. Cá tỳ bà bé (cá dọn bể); 3. Cá tỳ bà lớn (cá dọn bể lớn). Nhóm lưỡng cư – Bò sát có: Rùa tai đỏ. Nhóm chim – thú có: Hải ly Nam Mỹ. Nhóm thực vật gồm: 1. Bèo tây (bèo Lục bình, bèo Nhật Bản); 2. Cây ngũ sắc (bông ổi); 3. Cỏ lào; 4. Cúc liên chi; 5. Trinh nữ móc; 6. Trinh nữ thân gỗ (mai dương).

Danh mục loài ngoại lai có nguy cơ xâm hại gồm 61 loài thuộc 5 nhóm. Trong đó, 23 loài thuộc nhóm động vật không xương sống như: Bướm trắng Mỹ, cua xanh, sán ốc sên…; 9 loài thuộc nhóm cá như: Cá chim trắng toàn thân, cá hổ, cá hồi nâu…; 4 loài thuộc nhóm lưỡng cư – bò sát gồm: Ếch ương beo, cóc mía, ếch Ca-ri-bê, rắn nâu leo cây; 4 loài thuộc nhóm chim – thú gồm: Chồn ecmin, dê hircus (dê), sóc nâu, sóc xám, thú opốt và 21 loài thuộc nhóm thực vật như: Bèo tai chuột lớn, cây cúc leo…/.

MỸ KIM