Thổ cẩm Khmer, bản sắc văn hoá từ đôi tay người thợ

TMO - Tại xã Núi Cấm (tỉnh An Giang), nghề dệt thổ cẩm của đồng bào Khmer vẫn đang tồn tại, trở thành nét đặc trưng văn hóa độc đáo. Mỗi tấm thổ cẩm nơi đây là kết tinh của sự khéo léo, tỉ mỉ đậm đà bản sắc dân tộc, trở thành một loại hình thủ công mang đậm giá trị bản địa.

Người Khmer ở xã Núi Cấm từ lâu đã xem thổ cẩm là một phần quan trọng trong đời sống tinh thần. Từ khi còn nhỏ, các thiếu nữ đã được bà, mẹ truyền dạy cách xe sợi, luồn khung, dệt hoa văn theo lối truyền thống. Trên khung cửi tre giản đơn, những đôi tay cần mẫn dệt nên các hoa văn hình học, mô phỏng cỏ cây, động vật, mặt trời… tượng trưng cho tín ngưỡng và thế giới quan của người Khmer. Mỗi sản phẩm không chỉ là một món đồ dùng, mà còn là bản ghi chép sống động về đời sống và tâm hồn cộng đồng.

Đôi bàn tay cần mẫn của người thợ cẩn thận từng chút để tạo nên một bức vải dệt thổ cẩm. 

Để tạo ra sản phẩm dệt hoàn chỉnh là cả quá trình công phu, đòi hỏi sự tỉ mỉ, tinh tế của người thợ dệt, mất nhiều thời gian, công sức với nhiều công đoạn như: Lựa chọn nguyên liệu tơ tằm, luộc tơ, nhuộm màu, ngâm, phơi, sấy, quay tơ, kéo tơ, dệt và tạo hoa văn (bắt bông). Nét độc đáo về kỹ thuật nhuộm là dùng các loại thuốc nhuộm theo phương pháp cổ truyền có nguồn gốc từ thiên nhiên giúp cho lụa óng ả, mượt mà, trang nhã, không bị tơi hay xù lông và bền bỉ theo thời gian.

Người thợ lựa chọn tơ trước khi dệt. 

Một nghệ nhân cao tuổi xã Núi cấm chia sẻ: “Hồi trước, phụ nữ Khmer ai cũng biết dệt, vì mỗi dịp lễ Tết, cưới hỏi đều cần thổ cẩm. Nay lớp trẻ ít theo nghề, tuy nhiên, một số cao niên trong xã vẫn giữ khung cửi như giữ lấy hồn cốt của cha ông”. Theo người dân, để dệt xong một tấm thổ cẩm dài 2–3 mét, người thợ phải mất gần một tuần, chưa kể thời gian chuẩn bị nguyên liệu và phối màu sao cho hài hòa, đúng lối cổ truyền.

Để dệt thổ cẩm, cần phải trải qua nhiều công đoạn. 

Nghề dệt thổ cẩm không chỉ gắn với sinh hoạt tín ngưỡng mà còn phản ánh vai trò phụ nữ trong cộng đồng Khmer. Trước đây, người con gái dệt giỏi được xem là đảm đang, là niềm tự hào của gia đình. Dù ngày nay những giá trị ấy ít nhiều đã phai nhạt theo nhịp sống hiện đại, nhưng ở xã Núi Cấm, nhiều người phụ nữ vẫn lựa chọn gắn bó với nghề dệt, như một cách bảo tồn văn hóa cha ông.

Hầu hết thổ cẩm của người Khmer ở Núi Cấm vẫn được dệt thủ công. 

Thực tế, để nghề dệt thổ cẩm Khmer tiếp tục tồn tại, nhiều hộ dân tại Núi Cấm đã linh hoạt kết hợp truyền thống với nhu cầu thị trường. Thay vì chỉ dệt các loại khăn choàng, khố, áo truyền thống, họ đã sáng tạo ra túi xách, ví, tranh treo tường, vỏ gối… từ vải thổ cẩm, đáp ứng thị hiếu du lịch và quà tặng. Những sản phẩm này hiện được tiêu thụ tại chỗ, qua hội chợ hoặc kết nối với các cơ sở du lịch sinh thái quanh vùng.

Các sản phẩm từ thổ cẩm ngày nay đã đa dạng hơn, phù hợp với thị hiếu người dùng. 

Ngoài ra, địa phương cũng đang triển khai các mô hình bảo tồn nghề dệt. Địa phương thường xuyên tổ chức sinh hoạt, truyền dạy kỹ thuật cho thế hệ trẻ, đồng thời kết nối các tour du lịch cộng đồng đến du khách trong và ngoài nước tới tham quan và trải nghiệm nghề.

Dù có những thay đổi đáp ứng thị hiếu của người tiêu dùng, nhưng thổ cẩm của đồng bào Khmer vẫn mang đậm nét đặc trưng là sản phẩm được dệt hoàn toàn bằng thủ công, mang hệ thống họa tiết, hoa văn cầu kỳ, tinh xảo.

Các sản phẩm thổ cẩm có màu sắc, hoa văn độc đáo. 

Đáng chú ý, đầu năm 2023, sản phẩm xà rông thổ cẩm Khmer Văn Giáo (của Hợp tác xã Dệt thổ cẩm Văn Giáo) đã đạt chuẩn sản phẩm OCOP 3 sao. Đây là điều kiện thuận lợi để quảng bá bản sắc văn hóa độc đáo của đồng bào Khmer đến du khách gần xa, góp phần bảo tồn, phát triển làng nghề dệt thổ cẩm truyền thống của địa phương.

Trong dòng chảy hội nhập và hiện đại hóa, những tấm vải thổ cẩm dệt tay ở xã Núi Cấm vẫn âm thầm góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa Khmer. Đó không chỉ là nghề mưu sinh, mà còn là di sản sống, là nghệ thuật được dệt bằng đôi tay khéo léo và trái tim tự hào của người thợ Khmer.

Bích Liên