Phân loại rác tại nguồn: Những yếu tố quyết định tính hiệu quả

TMO - Để phân loại rác tại nguồn thành công khi người dân chưa có thói quen, cũng như cơ sở hạ tầng thu gom phân loại còn yếu kém, cần đơn giản hóa việc phân loại rác (đơn cử, phân loại thành 2 nhóm khi thu gom), tạo thói quen cho người dân, sau đó có thể phân loại thành nhiều nhóm hơn. 

Hiện nay, môi trường đang tiếp tục chịu sức ép lớn từ nguồn chất thải rắn sinh hoạt. Ước tính cả nước có khoảng trên 60.000 tấn thải ra mỗi ngày. Một số địa phương đã xuất hiện các điểm “nóng” về môi trường và rõ hơn ở các khu đô thị lớn với nhiều hoạt động phát triển kinh tế - xã hội.

Phân loại chất thải tại nguồn là chủ trương hoàn toàn đúng đắn bởi rác thải nếu chỉ chôn lấp thông thường sẽ gây rất nhiều lãng phí như: tốn diện tích lớn cho việc xây dựng, chi phí vận hành các bãi chôn lấp; nguy cơ gây ô nhiễm môi trường... Ngoài ra, các nguồn nguyên liệu có thể tái chế như: rác hữu cơ, giấy, nhựa, kim loại… cũng bị vùi chôn trong đất mà theo tính toán phải mất hàng trăm năm sau mới có thể phân hủy. Trong khi đó, việc tái chế rác thải không chỉ có ý nghĩa về mặt môi trường mà còn đem lại lợi ích về kinh tế. Đặc biệt, với lượng hữu cơ lớn trong rác thải sinh hoạt (ước tính khoảng 50 - 70%), đây sẽ là nguồn nguyên liệu dồi dào để sản xuất phân vi sinh, một loại phân rất tốt cho cây trồng và thân thiện với môi trường. 

(Ảnh minh họa)

Rác thải hiện nay chưa được các gia đình quan tâm đúng mức, hầu hết đều quan niệm cái gì không dùng được thì vứt bỏ. Tâm lý người dân cho rằng, việc phân loại rác là do đơn vị quản lý rác thải thực hiện. Thế nhưng, với số lượng rác thải khổng lồ thu gom hàng ngày thì việc phân loại càng khó khăn hơn, gây quá tải cho các bãi rác. Việc xử lí rác thải là một vấn đề khách quan và cần thiết trong mọi hoạt động sinh hoạt và sản xuất kinh doanh của con người. Nó làm giảm nguy cơ gây ô nhiễm và hạn chế tối đa các chất thải tồn đọng từ việc sinh hoạt và sản xuất của con người. Vấn đề ô nhiễm nguồn nước cũng trở thành một vấn đề vô cùng nghiêm trọng không chỉ bởi người dân và một số cơ sở thường xuyên xả các loại nước thải ra môi trường mà còn là do rác thải gây ô nhiễm nguồn nước gây ra.

Ý thức người dân, ý thức cộng đồng là yếu tố quyết định đến việc bỏ rác đúng nơi quy định cũng như phân loại rác thải. Thói quen của nhiều người dân là tất cả các loại rác – bao gồm thực phẩm thừa, vật dụng hỏng… đều được bỏ chung một túi/ thùng rác mà không cần biết trong số rác thải sinh hoạt hàng ngày cũng có những loại rác có thể đưa vào tái chế và phục vụ cho cuộc sống con người. Vì vậy, công tác phân loại rác thải tại nguồn là việc làm hết sức cần thiết, bởi sẽ làm giảm tải trọng chất thải rắn đổ về các khu tập trung chôn lấp rác và chúng ta có thể thu được nguồn lợi kinh tế lớn từ các rác thải có thể tái chế và tái sử dụng được. 

Theo các chuyên gia, Luật Bảo vệ Môi trường năm 2020 có hiệu lực từ ngày 01/01/2022, tuy nhiên, việc thực hiện phân loại rác sinh hoạt tại nguồn và thu giá dịch vụ thu gom rác sinh hoạt được kéo dài đến cuối năm 2024. Theo Điều 79 của Luật, việc thực hiện này phải được hoàn thành chậm nhất vào ngày 31/12/2024. Theo quy định của Điều 75, Luật Bảo vệ Môi trường năm 2020, chất thải rắn sinh hoạt từ hộ gia đình, cá nhân sẽ được phân loại thành 3 nhóm: Chất thải có khả năng tái sử dụng, tái chế; chất thải thực phẩm và chất thải rắn sinh hoạt khác.

Do đó, các hộ gia đình và cá nhân ở đô thị được yêu cầu chứa, đựng chất thải rắn sinh hoạt sau khi phân loại vào các bao bì để chuyển giao. Chất thải có khả năng tái sử dụng, tái chế sẽ được chuyển giao cho tổ chức, cá nhân tái sử dụng, tái chế hoặc cơ sở thu gom, vận chuyển chất thải rắn sinh hoạt. Chất thải thực phẩm và chất thải rắn sinh hoạt khác phải được chứa, đựng trong bao bì theo quy định và chuyển giao cho cơ sở có chức năng thu gom, vận chuyển chất thải rắn sinh hoạt. Chất thải thực phẩm có thể được sử dụng làm phân bón hữu cơ hoặc thức ăn chăn nuôi.

Theo các chuyên gia, việc phân loại rác tại nguồn theo quy định có thể đạt được hiệu quả cao nếu đảm bảo các yếu tố quyết định tính khả thi và hiệu quả. Cụ thể: (1) Sự đồng bộ trong hệ thống thu gom và xử lý rác: Một trong những vấn đề lớn hiện nay là rác dù được phân loại tại nguồn nhưng vẫn bị thu gom chung, khiến người dân mất động lực thực hiện. Để chính sách khả thi, cần có hệ thống thu gom, vận chuyển, xử lý riêng biệt cho từng loại rác. Các địa phương cần đầu tư vào cơ sở hạ tầng đồng bộ, có các nhà máy tái chế, xử lý rác hữu cơ, rác thải nguy hại tương ứng.  

(2) Nhận thức và ý thức của người dân Sự thành công của chính sách phân loại rác phụ thuộc rất lớn vào ý thức của người dân. Nếu người dân hiểu rõ lợi ích, cũng như được thấy rõ (mục sở thị) tác dụng của việc phân loại (giảm ô nhiễm, tiết kiệm tài nguyên, giảm chi phí xử lý rác), họ sẽ thực hiện nghiêm túc hơn.Chính vì vậy, cần có các chương trình giáo dục, tuyên truyền sâu rộng qua trường học, truyền thông, khu dân cư để thay đổi thói quen. Bước đầu để việc phân loại rác tại nguồn thành công khi người dân chưa có thói quen, cũng như cơ sở hạ tầng thu gom phân loại còn yếu kém, cần đơn giản hóa việc phân loại rác (phân loại thành 2 nhóm khi thu gom), tạo thói quen cho người dân, sau này có thể phân loại thành nhiều nhóm hơn. Luật Bảo vệ môi trường áp dụng nguyên tắc "Người gây ô nhiễm phải trả tiền": Một chính sách hiệu quả là thu phí thu gom rác theo khối lượng thay vì thu đồng đều theo hộ gia đình. Nếu người xả nhiều rác phải trả nhiều tiền hơn, họ sẽ có động lực để phân loại, giảm thiểu rác ngay từ đầu. Điều này cũng khuyến khích người dân tái sử dụng, tái chế và tiêu dùng bền vững.

(3) Cơ chế giám sát và chế tài xử phạt nghiêm minh: Nếu không có cơ chế giám sát chặt chẽ và chế tài mạnh, người dân sẽ không có động lực tuân thủ. Cần có hệ thống kiểm tra, đánh giá việc thực hiện tại các khu dân cư, tòa nhà, doanh nghiệp. Các trường hợp vi phạm cần bị xử phạt nghiêm, đặc biệt là doanh nghiệp, hộ gia đình không phân loại hoặc đổ rác sai quy định. Để triển khai hiệu quả cơ chế giám sát và xử phạt, cần sự tham gia tích cực của chính quyền địa phương. Trong đó, chính quyền địa phương đóng vai trò quan trọng trong việc tổ chức thu gom, tuyên truyền và giám sát. Nếu chính quyền không quyết liệt, chính sách có thể bị trì hoãn hoặc thực hiện không đồng đều. Cán bộ địa phương, tổ dân phố, khu phố cần trực tiếp hướng dẫn người dân và đảm bảo hệ thống thu gom vận hành tốt. Cần có cơ chế thực hiện, hỗ trợ, phân bố nhân lực phù hợp để cán bộ chính quyền địa phương có thể tham gia tổ chức thu gom, tuyền truyền và giám sát. 

(4) Cần xây dựng lộ trình triển khai phù hợp theo từng địa phương bởi không thể áp dụng một mô hình chung cho tất cả các địa phương, vì điều kiện kinh tế, hạ tầng xử lý rác ở từng vùng rất khác nhau. Do đó, mỗi địa phương hay khu vực cần xây dựng lộ trình từng bước, hướng dẫn kĩ thuật cụ thể phù hợp, ưu tiên các đô thị lớn triển khai trước, sau đó mở rộng ra khu vực nông thôn. Ở nông thôn, có thể tập trung vào ủ phân rác hữu cơ, còn ở đô thị, cần đẩy mạnh thu gom và tái chế nhựa, kim loại. (5) Nâng cao trách nhiệm của ban quản lý chung cư, đô thị. Hiện nay mật độ chung cư là rất cao ở các đô thị. Các chung cư cao tầng, cần có quy định bắt buộc về khu vực đặt thùng rác phân loại, tránh tình trạng người dân phân loại nhưng bị gom chung. Ban quản lý chung cư cũng cần triển khai chương trình giáo dục cư dân, áp dụng phí rác thải linh hoạt, giúp nâng cao tỷ lệ phân loại rác. 

Ngoài ra, theo các chuyên gia, cũng phải nhắc tới trách nhiệm của nhà sản xuất. Theo quy định mới nhất, các doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh bao bì, sản phẩm nhựa cần có trách nhiệm thu hồi và xử lý rác thải do sản phẩm của họ tạo ra. Chính sách "Trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất" (EPR) đã được áp dụng tại nhiều nước, yêu cầu doanh nghiệp tài trợ cho hệ thống thu gom rác tái chế. Doanh nghiệp có thể thiết lập điểm thu hồi bao bì tại các siêu thị, cửa hàng tiện lợi, khuyến khích người dân mang rác đến đổi lấy ưu đãi. Để chính sách phân loại rác tại nguồn đạt hiệu quả cao, cần đảm bảo hệ thống thu gom đồng bộ, nâng cao nhận thức người dân, có chính sách khuyến khích hợp lý và giám sát chặt chẽ.

PHẠM YẾN