Nghề rèn truyền thống của đồng bào dân tộc Mông ở Điện Biên

TMO - Nghề rèn với hình ảnh những bếp lò đỏ lửa, tiếng đe, tiếng búa... đã gắn bó với bao thế hệ người dân tộc Mông tại tỉnh Điện Biên. Trải qua bao thăng trầm, đến nay đồng bào nơi đây đã nỗ lực gìn giữ, xây dựng nghề rèn truyền thống trở thành một sản phẩm thu hút du khách tham quan, khám phá.

Theo chia sẻ của một số người Mông ở bản Lọng Háy, xã Mường Phăng, huyện Điện Biên, tỉnh Điện Biên, ngay khi mặt trời vừa mới ló rạng, khắp bản làng đã rộn tiếng quai búa “chan chát”.  Họ đang ngày ngày gìn giữ nghề rèn bởi đây không chỉ là một công việc để kiếm thêm thu nhập mà còn giữ nét truyền thống trong văn hóa của người Mông.

Cùng với sự tỉ mỉ, những người thợ làm nghề rèn ở bản Lọng Háy có bí quyết riêng để hoàn thiện sản phẩm tốt nhất, tạo ra những nông cụ thiết thực phục vụ đời sống, tăng thêm thu nhập. Hiện nay, người Mông ở Mường Phăng thường rèn dao nhỏ để làm bếp, dao to để chặt củi, đi rừng, liềm và một số nông cụ khác.

Nghề lò rèn của người Mông (tỉnh Điện Biên) đến nay vẫn được bảo tồn.

Lò rèn của người Mông không cầu kỳ, chỉ có một ụ đất làm lò, một khối sắt to, nhẵn làm đe và một cái bễ. Nguyên liệu dùng để rèn được sử dụng chủ yếu là những thanh thép có độ bền và tính đàn hồi tốt từ nhíp ôtô. Người Mông khá kỹ tính khi chọn than để rèn dao.

Người thợ rèn cần có sự khéo léo, kiên trì. 

Bên cạnh đó, người thợ rèn phải là người có sức khoẻ, sự khéo léo và kiên trì mới cho ra lò những sản phẩm tốt và đẹp mắt. Đơn cử như mảnh nhíp ôtô, người thợ rèn cắt ra thành mảnh nhỏ rồi đưa vào nung. Mấu chốt là không được nung quá già lửa cũng không non quá. Khi thanh sắt đỏ vừa đủ thì phải mang ra tán ngay, phải dùng nhiều lực và đều tay

Một người thợ rèn kỳ cựu tại bản Lọng Háy cho hay, càng tán được đều và nhiều thì sắt càng thôi ra những tạp chất, con dao sẽ có chất lượng tốt hơn, bền hơn. Để nhận biết thanh thép đã được nung nóng đủ già hay chưa, người thợ rèn phải nhận biết màu đỏ của thép nung bằng mắt thường. Điều này đòi hỏi họ phải rất tinh tế và nhiều kinh nghiệm. Do đó, người thợ thường làm việc vào lúc sáng sớm. Nếu làm vào những lúc nắng nóng, người thợ dễ bị hoa mắt, nhìn màu đỏ của thanh thép nung không được chuẩn.

Người Mông tôi dao trong thân cây chuối.

Một điều đặc biệt, đó là khi con dao đã thành hình thì bước tiếp theo là tôi dao trong thân cây chuối. Người Mông từ xưa truyền lại, nhựa chuối giúp cho thân dao được bền và sắc hơn, nếu cho vào nước lã thì lưỡi dao sẽ giòn hơn, khi dùng dễ bị mẻ và gẫy. Khi dao được tôi nguội hẳn, người thợ sẽ mài cho lưỡi dao sáng bóng, sắc lẻm. Công đoạn này không đòi hỏi nhiều sức lực, nhưng yêu cầu người thợ phải khéo léo và dẻo tay.

Ngày nay, người Mông không hoàn toàn làm dao thủ công mà dùng quạt để thổi lò, dùng máy cắt, máy mài để tạo hình. Tuy nhiên, các công đoạn quan trọng nhất như nung sắt, quai búa, làm tay cầm, tán và tôi dao… vẫn hoàn toàn thủ công. Mỗi người thợ lành nghề thường mất 2-3 tiếng để rèn xong một con dao nhỏ cỡ 20cm.

Những con dao “sắc lẹm” được hình thành.

Nghề rèn của đồng bào Mông không chỉ tạo ra những nông cụ thiết thực trong đời sống mà còn góp phần duy trì nét văn hóa độc đáo truyền thống của dân tộc mình. Hiện nay, trong các thôn, bản chỉ còn rất ít hộ lưu giữ nghề rèn truyền thống nhưng nhu cầu sử dụng nông cụ rèn vẫn rất lớn. Do đó, một số hộ vẫn giữ nghề rèn, tạo ra nông cụ để bán tại các phiên chợ, tăng thu nhập. Bên cạnh đó, trải qua thăng trầm của thời gian, người Mông ở tỉnh Điện Biên đã nỗ lực bảo tồn nghề truyền thống để phát triển du lịch.

Nghề rèn là một sản phẩm văn hoá đặc trưng của đồng bào Mông, nhưng trong bối cảnh hội nhập về văn hoá và kinh tế thị trường, nghề rèn của người Mông cũng như các nghề truyền thống khác đã gặp không ít khó khăn. Do đó, người dân và chính quyền nơi đây đang rất nỗ lực gìn giữ nghề rèn.

Với những giá trị văn hoá lịch sử và giá trị về du lịch, ngày 21/10/2023, nghề rèn của người Mông tỉnh Điện Biên đã được trao giấy chứng nhận Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia. Việc khôi phục, bảo tồn và phát huy, phát triển nghề rèn truyền thống là một việc làm hết sức cấp bách, không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế mà còn góp phần gìn giữ bản sắc văn hoá độc đáo riêng của dân tộc.

Bài: Khánh Vân, ảnh: XT