Kiểm soát, ngăn ngừa ô nhiễm môi trường khu vực nông thôn

TMO - Báo cáo hiện trạng môi trường quốc gia năm 2023 cho thấy, sản xuất  nông nghiệp nói chung vẫn luôn là hoạt động phát sinh chất thải hàng đầu tại khu vực nông thôn, nổi bật là nước thải (từ hoạt động chăn nuôi, chế biến nông, lâm, thủy sản), phế phẩm, phụ phẩm nông nghiệp, bao bì phân bón, hóa chất bảo vệ thực vật…

Với khoảng 2/3 dân số cả nước sinh sống tại khu vực nông thôn và mức sống người dân ngày càng được cải thiện, theo đó các hoạt động phát triển kinh tế-xã hội đã và đang tạo ra áp lực lớn đối với môi trường ở một số khu vực do lượng lớn nước thải, khí thải và chất thải rắn (CTR) phát sinh ra môi trường. Sản xuất nông nghiệp nói chung vẫn luôn là hoạt động phát sinh chất thải hàng đầu tại khu vực nông thôn, nổi bật là nước thải (từ hoạt động chăn nuôi, chế biến nông, lâm, thủy sản), phế phẩm, phụ phẩm nông nghiệp, bao bì phân bón, hóa chất bảo vệ thực vật (BVTV)…

Ô nhiễm môi trường có thể gây thiệt hại trực tiếp cho ngành nông nghiệp (giảm năng suất, các sản phẩm nông nghiệp bị nhiễm chất ô nhiễm độc hại), từ đó ảnh hưởng đến sinh kế của người dân nông thôn. Tác động của ô nhiễm môi trường đến sức khoẻ con người cũng gây ra thiệt hại kinh tế do tăng chi phí khám chữa bệnh, mất sức lao động; bên cạnh đó là các xung đột xã hội có liên quan đến ô nhiễm môi trường.

Theo Báo cáo hiện trạng môi trường quốc gia năm 2023, lĩnh vực trồng trọt phát sinh ra một lượng rất lớn CTR là phế phẩm, phụ phẩm nông nghiệp. Một phần CTR được tái sử dụng làm phân bón hữu cơ, phụ phẩm chăn nuôi, một phần phát thải ra môi trường. Ngành nông nghiệp năm 2023, trung bình từ năm 2021 đến nay, mỗi năm ngành trồng trọt phát sinh khoảng 93,4 triệu tấn phụ phẩm trong trồng trọt. Chỉ tính năm 2023, tổng lượng phụ phẩm phát sinh từ hoạt động trồng trọt là 94,42 triệu tấn, trong đó có 83,92 triệu tấn của cây hằng năm, 3,8 triệu tấn của cây ăn quả, 6,7 triệu tấn của cây công nghiệp lâu năm.

Gần đây, hoạt động đốt mở đã giảm đáng kể, phụ phẩm nông nghiệp đã được tái sử dụng để sản xuất nấm, phân bón hữu cơ, phủ gốc một số loại cây ăn quả… tuy nhiên tỷ lệ phụ phẩm được xử lý theo hình thức đốt vẫn còn khá cao, vẫn còn khoảng 21,7% lượng rơm rạ được xử lý bằng phương pháp đốt, đáng chú ý có khoảng 11,0 - 13,5% lượng túi nilông phát sinh từ hoạt động trồng lúa và khoảng 20% nilông sử dụng trong trồng ngô, trồng rau màu cũng được xử lý bằng phương pháp đốt, có nguy cơ tạo ra chất độc hại trong môi trường không khí, gây ảnh hưởng sức khỏe con người

Việc thu gom, xử lý chưa hiệu quả bao bì thuốc BVTV sau sử dụng tiềm ẩn nhiều nguy cơ gây ô nhiễm môi trường cao. 

Bên cạnh đó, hoạt động sản xuất nông nghiệp thâm canh cao còn gây tác động xấu đến môi trường đất, nước do việc sử dụng quá mức phân bón hóa học, chất kích thích sinh trưởng, hóa chất BVTV. Đáng chú ý là lượng lớn vỏ bao bì chai lọ đựng hóa chất BVTV sau khi sử dụng bị loại bỏ. Theo thống kê của Viện Môi trường Nông nghiệp, mỗi héc ta (ha) lúa/vụ, nông dân xả thải ra môi trường khoảng 1,0 - 1,5 kg bao bì, chai lọ đựng hóa chất; còn trồng hoa màu, cây công nghiệp thì việc sử dụng hóa chất BVTV gấp 2 - 3 lần trồng lúa. Bên cạnh đó, hoạt động sản xuất nông lâm nghiệp còn thải ra một lượng nilông rất lớn là vật liệu che phủ đồng ruộng, vỏ bầu cây giống…

Hoạt động chăn nuôi đã và đang tạo nguồn thu nhập chính cho nhiều hộ nông dân. Tuy nhiên, cùng với sự gia tăng đàn vật nuôi thì tình trạng ô nhiễm môi trường do chất thải chăn nuôi cũng đang gia tăng. Chất thải chăn nuôi bao gồm phân và các chất độn chuồng, thức ăn thừa, xác gia súc, gia cầm chết, chất thải lò mổ, nước thải (nước tiểu, nước rửa chuồng, nước dùng để tắm gia súc…). tính đến năm 2023 cả nước phát sinh khoảng 68,92 triệu tấn CTR và khoảng trên 260,48 triệu lít chất thải lỏng; 72 nghìn tấn chất thải nhựa từ vỏ bao bì thức ăn chăn nuôi và có xu hướng tăng trong những năm tới.

Theo vùng sinh thái nông nghiệp, Đông Bắc, Tây Nguyên và Bắc Trung Bộ là nhóm vùng phát sinh lượng CTR lớn nhất lần lượt là 19% và 17%, thấp nhất là Đông Nam Bộ và đồng bằng sông Cửu Long, cùng chiếm 10% tổng lượng CTR phát sinh từ hoạt động chăn nuôi. Công tác xử lý chất thải chăn nuôi quy mô nông hộ đã có nhiều chuyển biến, các công nghệ xử lý chất thải chăn nuôi công nghệ tiên tiến như sử dụng chế phẩm vi sinh, sử dụng đệm lót sinh học, thực hiện quản lý chất thải theo VietGAP… đã được áp dụng tại nhiều cơ sở chăn nuôi. Tuy nhiên theo thống kê hiện vẫn còn khoảng trên 50% lượng CTR chăn nuôi chưa được xử lý, tập trung chất thải phát sinh từ vật nuôi bò, trâu và gia cầm.

Bên cạnh CTR chăn nuôi, lượng nước thải phát sinh từ hoạt động chăn nuôi hằng năm cũng khá lớn, trung bình từ năm 2021 đến năm 2023, lượng nước thải phát sinh từ các loại vật nuôi chính khoảng gần 230 triệu m3 , trong đó nước thải phát sinh từ chăn nuôi lợn chiếm tỷ trọng lớn nhất (82,04%).

Theo ước tính của Viện Kinh tế và Quy hoạch thủy sản cho giai đoạn 2021 - 2022 (VIFEP, 2022), mỗi năm lĩnh vực nuôi trồng thủy sản phát sinh khoảng 1.179.170 tấn bùn thải với tỷ lệ được xử lý là 27%; 331,7 tấn CTR (vỏ bao bì thức ăn, thuốc thú y, CTR khác) với tỷ lệ được xử lý là 20%; hơn 1,68 triệu m3 nước thải với tỷ lệ được xử lý là 41% và 175.000 tấn bạt lót ao nuôi tôm thâm canh. Như vậy vẫn còn khoảng trên 860.000 tấn bùn thải, 263 tấn CTR, 960 nghìn m3 nước thải chưa được xử lý, trực tiếp xả thải ra môi trường.

Nước thải từ hoạt động nuôi trồng thủy sản có chứa hàm lượng các chất hữu cơ, các chất dinh dưỡng, chất rắn lơ lửng cao, nếu không qua xử lý sẽ khiến môi trường nước thường xuyên có màu đen và mùi rất khó chịu. Nước bị ô nhiễm không chỉ làm gia tăng nguồn bệnh cho thủy sản mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe con người. Các loại CTR phát sinh trong quá trình nuôi trồng bao gồm: bạt lót ao nuôi, vỏ chai lọ thuốc thú y thủy sản, bao bì thức ăn, quạt nước, đường ống cấp thoát nước, dây sục khí, phao nhựa, phao xốp làm vật liệu nổi trong nuôi biển lồng bè…

Việc kiểm soát chất thải từ hoạt động chăn nuôi cần được chú trọng để hạn chế tác động tới môi trường. 

Nhằm kiểm soát, ngăn ngừa ô nhiễm môi trường khu vực nông thôn từ hoạt động sản xuất nông nghiệp, thời gian tới cần tập trung phát triển nông nghiệp và nông thôn gắn với bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.

Chiến lược phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050 với một số mục tiêu: Xây dựng nền nông nghiệp sản xuất hàng hóa đồng thời phát triển nông nghiệp dựa trên lợi thế địa phương, theo hướng hiện đại, có năng suất, chất lượng, hiệu quả, bền vững, đảm bảo vững chắc an ninh lương thực quốc gia và góp phần vào bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu;

Phát triển nông thôn toàn diện, hiện đại, gắn với quá trình đô thị hóa, xây dựng nông thôn xanh, sạch, đẹp; (iii) Phát triển nông nghiệp, kinh tế nông thôn gắn với xây dựng NTM theo hướng nông nghiệp sinh thái có hiệu quả cao, nông thôn hiện đại và nông dân văn minh.

Để thực hiện được các mục tiêu đặt ra, Chiến lược đã đề ra một số nhiệm vụ, giải pháp chính, bao gồm: Hoàn chỉnh cơ cấu sản xuất nông nghiệp gắn với lợi thế cạnh tranh và yêu cầu thị trường. Theo đó, cần ưu tiên tập trung thúc đẩy phát triển các sản phẩm nông nghiệp có lợi thế của từng vùng, địa phương theo 3 nhóm (sản phẩm chủ lực cấp quốc gia, sản phẩm chủ lực cấp tỉnh và sản phẩm đặc sản địa phương).

Bên cạnh đó, cần xây dựng các vùng sản xuất hàng hóa tập trung, quy mô lớn theo tiêu chuẩn và yêu cầu của thị trường, cung cấp đủ nguyên liệu cho công nghiệp chế biến; xây dựng cơ sở hạ tầng, tổ chức dịch vụ hỗ trợ đồng bộ, hệ thống hậu cần thông suốt; đổi mới mạnh mẽ hình thức sản xuất, kinh doanh theo chuỗi giá trị và thúc đẩy hợp tác, liên kết chặt chẽ giữa các địa phương trong từng vùng và giữa các vùng, kết nối chuỗi giá trị toàn cầu.

Tổ chức các khâu quan trọng trong sản xuất nâng cao hiệu quả, đảm bảo phát triển bền vững, trong đó bao gồm các giải pháp: nghiên cứu, chọn tạo, chuyển giao và ứng dụng giống cây trồng, vật nuôi có năng suất, chất lượng và khả năng chống chịu kết hợp với bảo tồn và phát triển giống bản địa; đổi mới phương thức quản lý, sử dụng và kinh doanh vật tư nông nghiệp hướng tới nền sản xuất nông nghiệp chuyên nghiệp, có trách nhiệm (tăng cường sử dụng phân bón hữu cơ, phân bón vi sinh, thuốc BVTV dạng sinh học…); nâng cao trình độ cơ giới hóa, tự động hóa đồng bộ từ sản xuất đến thu hoạch, bảo quản, chế biến theo chuỗi giá trị, trước hết đối với các sản phẩm chủ lực; tập trung xây dựng các vùng sản xuất chuyên canh đảm bảo tiêu chuẩn bền vững; phát triển công nghiệp sản xuất vật tư, nguyên vật liệu, máy móc thiết bị để phục vụ sản xuất nông nghiệp, đảm bảo cung ứng kịp thời, chất lượng và hạ giá thành sản xuất nông nghiệp.

Thúc đẩy hợp tác, liên kết, phát triển chuỗi giá trị các mô hình nông nghiệp tiên tiến; theo đó, cần chuyển mạnh từ xây dựng các “chuỗi cung ứng nông sản” sang phát triển các “chuỗi giá trị ngành hàng”; dựa vào các vùng chuyên canh hàng hóa quy mô lớn của các nông sản chủ lực, phát triển hợp tác xã, giảm dần các khâu trung gian, tăng cường liên kết với các doanh nghiệp chế biến hoặc thương mại lớn để hình thành các chuỗi giá trị.

Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh thí điểm và nhân rộng các mô hình sản xuất nông nghiệp mới như: nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp xanh, tiết kiệm tài nguyên và giảm thải; nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp tuần hoàn, nông nghiệp thông minh, nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp kết hợp công nghiệp, nông nghiệp kết hợp dịch vụ… Phát triển kinh tế nông thôn tạo việc làm và tăng thu nhập cho dân cư nông thôn, thông qua đó nâng cao nhận thức và ý thức trách nhiệm về bảo vệ môi trường. 

PV