Khi mùa gặt biến thành “mùa khói”: Vì sao đốt rơm rạ vẫn kéo dài?

TMO - Theo các chuyên gia môi trường, đằng sau ô nhiễm khói bụi do đốt rơm rạ là chuỗi nguyên nhân sâu xa đến từ tập quán canh tác truyền thống, khoảng trống trong chính sách hỗ trợ, khó khăn về kinh tế, thiết bị, cùng sự thiếu đồng bộ trong thực thi pháp luật,... 

Những năm gần đây, vào cao điểm mùa gặt, tại vùng ngoại thành Hà Nội nói riêng và một số tỉnh thuộc khu vực đồng bằng Bắc Bộ nói chung vẫn còn tình trạng đốt rơm rạ sau thu hoạch, khiến bầu không khí lại mờ mịt trong khói trắng đặc quánh, cản trở tầm nhìn. Dù pháp luật đã có quy định về việc cấm đốt rơm rạ, cảnh báo ô nhiễm không khí gia tăng, nhưng tình trạng trên vẫn kéo dài, trở thành “áp lực môi trường” lớn.

Nhiều hệ lụy từ việc đốt rơm rạ

Theo Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), tổng lượng phụ phẩm ngành nông nghiệp khoảng 150 triệu tấn mỗi năm, riêng ngành trồng trọt chiếm khoảng 94 triệu tấn. Trong số này rơm rạ chiếm 47% trong lĩnh vực trồng trọt và khoảng 30% phụ phẩm đã được tái sử dụng cho các mục đích như làm phân bón hữu cơ, nuôi trồng thủy sản, sản xuất năng lượng sinh khối hoặc nguyên liệu công nghiệp. Tuy nhiên vẫn còn đến 70% rơm rạ bị bỏ, đốt ngoài đồng hoặc thải ra môi trường, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng không khí.

Tại một số địa phương vẫn còn tình trạng đốt rơm rạ sau thu hoạch (Ảnh minh họa: BSKĐS). 

Theo các chuyên gia nông nghiệp, việc đốt rơm rạ sẽ làm mất chất dinh dưỡng của đất, đốt nhiều lần và lâu dài sẽ làm cho đất biến chất và trở nên chai cứng, tiêu diệt các loại côn trùng có ích, dẫn đến làm mất cân bằng hệ sinh thái bền vững trên ruộng lúa.

Các chuyên gia môi trường cho rằng, việc đốt rơm rạ và các phế phụ phẩm trong sản xuất nông nghiệp sẽ làm phát sinh các khí CO, CO2, SO2, NO2…, làm gia tăng lượng khí thải vào bầu khí quyển, gia tăng hiệu ứng nhà kính là nguyên nhân gây ra biến đổi khí hậu.  

Đốt rơm rạ phát sinh nhiều chất gây ô nhiễm không khí. 

Theo nghiên cứu của Viện Nghiên cứu lúa Quốc tế (IRRI), trong 1 tấn rơm chứa khoảng 5-8 kg đạm, 1,2 kg lân, 20 kg kali, 40 kg silic và 400 kg carbon; do vậy, đốt bỏ rơm rạ cũng có nghĩa cũng đồng nghĩa với việc tự bỏ đi một lượng lớn phân bón, chất dinh dưỡng tự nhiên cần thiết cho cây lúa.

Thực tế, hoạt động đốt rơm rạ tại các vùng nông thôn thường diễn ra vào chiều tối, trên các cánh đồng xa khu dân cư. Do lực lượng giám sát mỏng, dẫn đến khó khăn trong phát hiện và xử lý triệt để. Mặc dù Luật Bảo vệ môi trường 2020 và các Nghị định liên quan đã quy định chế tài xử phạt hành vi đốt rơm rạ, song việc kiểm tra, giám sát và thực thi trên thực tế vẫn còn hạn chế. Nhiều địa phương gặp khó khăn về nhân lực, cơ chế phối hợp và nguồn lực xử lý vi phạm, dẫn đến tình trạng hành vi đốt rơm rạ chưa được kiểm soát triệt để. 

Ông Phạm Văn Sơn, Giám đốc Trung tâm Ứng phó sự cố môi trường Việt Nam chia sẻ nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng đốt rơm rạ vẫn kéo dài. 

Ông Phạm Văn Sơn, Tổng Thư ký Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam - Giám đốc Trung tâm Ứng phó sự cố môi trường Việt Nam, nhận định: Thực ra, không phải do chúng ta thiếu quy định hay chế tài, mà vấn đề nằm ở khâu thực thi. Khi chỉ có văn bản mà thiếu sự giám sát chặt chẽ, thiếu cơ chế hỗ trợ song hành, thì rất khó thay đổi một tập quán đã tồn tại lâu đời..

Bài toán kinh tế: “Nhanh - rẻ - tiện” ?

Có thể thấy, người nông dân đốt rơm rạ không chỉ vì thói quen, mà là do hoạt động này được thực hiện nhanh, gọn, không tốn chi phí xử lý. Trong khi đó, các phương pháp thay thế như dùng chế phẩm vi sinh, ủ phân hữu cơ hay sản xuất viên nén sinh khối đòi hỏi thiết bị, thời gian và kiến thức kỹ thuật, được coi là những yếu tố người nông dân khó tiếp cận.

Thị trường tiêu thụ rơm rạ chưa ổn định, giá thu mua thấp, không đủ bù công thu gom và vận chuyển, khiến họ chọn giải pháp dễ dàng nhất để kịp thời vụ. Lợi ích của xử lý sinh học như cải tạo đất, tăng năng suất lúa,... chỉ thể hiện sau vài vụ, trong khi đốt rơm cho hiệu quả tức thời là “ruộng sạch ngay”.

Và dù đã có khung pháp luật quy định rõ, nhưng việc thực thi tại cơ sở vẫn gặp khó khăn bởi thói quen canh tác lâu đời, cũng như thiếu thông tin về các mô hình tận dụng rơm rạ hiệu quả. Vấn đề không nằm ở việc chờ hỗ trợ, mà ở chỗ người dân chưa nhìn thấy lợi ích kinh tế trước mắt và lâu dài khi chuyển đổi. Khi được kết nối với đơn vị thu mua, hướng dẫn ủ vi sinh hoặc tái sử dụng rơm rạ, nhiều địa phương cho thấy hành vi đốt giảm mạnh.

Dự án của GAHP hỗ trợ nông dân hướng đến việc sử dụng các sản phẩm vi sinh để xử lý rơm rạ. 

Trong khi đó, rơm rạ nếu được xử lý hợp lý hoàn toàn có thể trở thành nguồn lợi kinh tế. Tại Dự án “Giảm thiểu đốt ngoài trời và sử dụng hoá chất bảo vệ thực vật” năm 2024 của Liên minh toàn cầu về sức khoẻ và ô nhiễm (GAHP), dưới sự tài trợ của Chính phủ Vương quốc Anh tài trợ thông qua Bộ Môi trường, Thực phẩm và Nông thôn (Defra), phối hợp với Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam (VACNE) năm 2023-2024, đã triển khai nhiều mô hình thí điểm tại An Giang, Ninh Bình, Đồng Nai cho thấy, khi sử dụng chế phẩm vi sinh để xử lý rơm rạ ngay trên đồng ruộng, lượng khí thải giảm rõ rệt, đất được cải tạo tốt hơn, chi phí sản xuất giảm, năng suất tăng. Ước tính từ mô hình thử nghiệm cho thấy, mỗi hecta lúa có thể mang lại thêm từ vài triệu đến hàng chục triệu đồng nếu rơm rạ được tận dụng đúng cách.

Đồng thời, thay vì tập trung vào trợ giá hay hỗ trợ máy móc, điều quan trọng là giúp người dân nhìn thấy lợi ích kinh tế trực tiếp từ việc tận dụng rơm rạ, thông qua cơ chế: Bán cho đơn vị thu mua, sử dụng làm phân hữu cơ, viên nén sinh khối hoặc nguyên liệu trồng nấm. Khi đầu ra được kết nối rõ ràng, rơm rạ mới có thể trở thành tài nguyên. Điều cốt lõi là cung cấp thông tin, mô hình thực tế để người dân tự tin chuyển đổi; tránh tạo tâm lý phụ thuộc vào hỗ trợ. Khi thấy được hiệu quả, cộng đồng sẽ chủ động làm theo mà không cần trông chờ… 

Các chuyên gia trong Dự án của GAHP - VACNE hỗ trợ nông dân tận dụng rơm rạ làm nấm thay vì đốt bỏ (Ảnh: SOS). 

Ông Phạm Văn Sơn cũng cho rằng, nếu chỉ áp dụng chế tài mà không có giải pháp thay thế phù hợp, nông dân sẽ khó thay đổi. Do đó, cần tạo ra lợi ích thực sự để họ thấy rằng: Không đốt và xử lý rơm rạ bằng vi sinh có thể đem lại thuận lợi canh tác và tăng thêm thu nhập. Khi một mô hình thành công, hiệu ứng lan tỏa sẽ kéo theo nhiều địa phương khác làm theo, tạo thành thói quen mới. 

Từ “vô giá trị” thành “tài nguyên”

Rơm rạ từng bị coi là thứ không có giá trị, là phế phẩm nông nghiệp,... tuy nhiên hiện nay, trong bối cảnh biến đổi khí hậu và chuyển đổi nông nghiệp “xanh”, những phụ phẩm này (bao gồm rơm rạ, bã ngô, khoai,...) đang trở thành một nguồn tài nguyên quý giá. Thay vì đốt bỏ, rơm rạ có thể trở thành nguyên liệu sản xuất tạo nên giá trị nông nghiệp bền vững như nhiên liệu sinh học, viên nén sinh khối, trồng nấm từ rơm... 

Nông dân đang thu hoạch rơm rạ để biến phụ phẩm nông nghiệp thành “tài nguyên” 

Như vậy, để đưa phụ phẩm nông nghiệp thành “tài nguyên”, cần sự vào cuộc đồng bộ của cơ quan quản lý Nhà nước, chính quyền địa phương, doanh nghiệp và người dân. Chỉ khi chính sách đi cùng thực tiễn, luật pháp được thực thi nghiêm minh, và người nông dân biết tận dụng lợi ích của phụ phẩm nông nghiệp một cách cụ thể, tập quán đốt rơm rạ mới có thể chấm dứt.

Và chuyển đổi bền vững không bắt đầu từ việc chờ đợi, mà từ hành động chủ động của từng mắt xích: Nông dân thu gom và bán rơm rạ; doanh nghiệp thu mua - chế biến tạo ra sản phẩm mới; chính quyền địa phương đóng vai trò kết nối cung - cầu. Khi lợi ích kinh tế hiện hữu và thị trường phụ phẩm được khơi thông, các hành vi cũ sẽ tự thay đổi, biến rơm rạ thành giá trị của một nền nông nghiệp xanh, tuần hoàn và phát thải thấp./.

Danh Trường