Vườn quốc gia Tràm Chim thúc đẩy phục hồi hệ sinh thái ngập nước

TMO - Nhằm duy trì giá trị sinh thái quý hiếm của vùng đất Ramsar, Vườn quốc gia Tràm Chim (tỉnh Đồng Tháp) đang tập trung khôi phục hệ sinh thái ngập nước bằng các mô hình thích ứng linh hoạt. Những nỗ lực này không chỉ bảo vệ môi trường mà còn mở ra cơ hội phát triển sinh kế gắn với bảo tồn thiên nhiên cho cộng đồng địa phương.

Vườn quốc gia Tràm Chim, một trong những vùng đất ngập nước tiêu biểu của Đồng Tháp và là khu Ramsar quan trọng của thế giới, đang được ưu tiên triển khai nhiều biện pháp phục hồi hệ sinh thái theo hướng thích ứng và bền vững. Trước tác động của biến đổi khí hậu, sự thay đổi chế độ thủy văn và áp lực từ các hoạt động sản xuất xung quanh, hệ sinh thái Tràm Chim từng bị thu hẹp, ảnh hưởng đến môi trường sống của nhiều loài chim và thủy sinh quý hiếm.

Để khắc phục, Ban quản lý vườn đang áp dụng các mô hình điều tiết nước linh hoạt, đảm bảo giữ ngập theo chu kỳ tự nhiên; phục hồi đồng cỏ ngập nước; kiểm soát cháy rừng chủ động; đồng thời khuyến khích cộng đồng tham gia bảo tồn. Các chương trình nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ theo dõi diễn biến môi trường cũng được tăng cường, giúp dự báo rủi ro và điều chỉnh phương án quản lý kịp thời.

Những giải pháp này không chỉ cải thiện chất lượng môi trường mà còn thúc đẩy sự quay trở lại của nhiều loài chim nước, trong đó có sếu đầu đỏ – biểu tượng của Tràm Chim, góp phần khôi phục sự phong phú và sức sống của hệ sinh thái ngập nước. Vườn quốc gia Tràm Chim có diện tích 7.313ha, chia thành năm phân khu từ A1-A5, trong đó diện tích rừng tràm chiếm khoảng 35,3%.

Vùng đệm của Vườn quốc gia có khoảng 50.000 người dân, sinh sống chủ yếu bằng nông nghiệp, khai thác thủy sản, chăn nuôi, nghề thủ công, buôn bán nhỏ, làm thuê. Theo thống kê, Vườn quốc gia Tràm Chim có 139 loài thực vật (trong đó có bảy loài quý hiếm), 225 loài chim nước (22 loài quý hiếm), 67 loài thủy sản (13 loài quý hiếm), 40 loài lưỡng cư bò sát (tám loài quý hiếm), cùng nhiều loài phiêu sinh, động thực vật nổi và đáy.

Vườn quốc gia Tràm Chim có hệ động thực vật phong phú. (Ảnh: Internet). 

Đáng chú ý, đây là nơi cư trú quan trọng của sếu đầu đỏ - loài chim quý hiếm có nguy cơ tuyệt chủng. Trong nhiều năm, để phòng cháy và phục vụ mục tiêu quản lý, mực nước tại một số phân khu của Vườn quốc gia thường được giữ khá cao và kéo dài. Hệ quả là những loài đặc trưng của hệ sinh thái đất ngập nước theo nhịp lũ tự nhiên như lúa ma, năng kim bị thu hẹp diện tích; sinh cảnh của nhiều loài chim nước, nhất là sếu đầu đỏ bị suy giảm.

Bên cạnh đó, nhiều năm qua, tại khu vực Vườn quốc gia Tràm Chim (tỉnh Đồng Tháp), biến đổi khí hậu, sự thay đổi chế độ thủy văn sông Mê Công cùng sự can thiệp của con người đã khiến hệ sinh thái ở đây bị tổn thương, cuộc sống của người dân vùng đệm bị ảnh hưởng.

Tuy nhiên, với trọng tâm điều tiết lại mực nước gắn với mô hình sinh kế thích ứng lũ đang mở ra hướng phục hồi hệ sinh thái bền vững hơn. Chính vì vậy, Dự án Mạng lưới đa dạng sinh học và dịch vụ hệ sinh thái (Dự án BES-NET) do Chương trình Phát triển của Liên hợp quốc (UNDP) tài trợ đã hỗ trợ Vườn quốc gia Tràm Chim phục hồi hệ sinh thái đất ngập nước và mô hình sinh kế thay thế tại các phân khu, trong đó có A1 và A5. Nguyên tắc quản lý mới dựa trên việc bám sát chế độ thủy văn tự nhiên.

Khi mực nước tại thước đo đạt ngưỡng nhất định (155cm ở khu A1, 125cm ở khu A5) thì đóng cống, đồng thời theo dõi mực nước ngầm tại bãi năng; khi mực nước ngầm xuống -20 đến -30cm thì bơm bổ sung để giữ ẩm, tránh khô hạn cực đoan. Theo đại diện Phòng Khoa học Công nghệ và Hợp tác quốc tế, Vườn quốc gia Tràm Chim, năm 2023 mực nước nhiều thời điểm vẫn giữ ở mức quá cao, chưa tạo điều kiện thuận lợi cho các loài thực vật ưa điều kiện nước cạn theo mùa phát triển.

Năm 2024, việc điều tiết điều chỉnh hợp lý hơn, mực nước được hạ thấp theo đúng thời gian sinh trưởng, giúp cây năng kim phát triển trở lại trên các bãi, lúa ma bắt đầu phục hồi, chim nước cũng xuất hiện nhiều hơn. Đáng chú ý, bốn cá thể sếu đầu đỏ xuất hiện trở lại tại khu A5. Song song với phục hồi hệ sinh thái, dự án còn thử nghiệm mô hình sinh kế thích ứng lũ trên diện tích 50ha. Trên nền ruộng lúa, người dân cùng với Vườn quốc gia nạo vét ao trữ cá, rào lưới và lắp biển báo, đặt “hom” nhử cá, tổ chức theo dõi, thu hoạch có sự giám sát chặt chẽ.

Vườn quốc gia Tràm Chim là nơi cư trú quan trọng của sếu đầu đỏ - loài chim quý hiếm có nguy cơ tuyệt chủng. 

Mô hình này dựa trên nguyên tắc tận dụng nguồn lợi thủy sản tự nhiên theo mùa lũ, vừa khai thác hợp lý, vừa không gây áp lực lên nguồn lợi trong lõi Vườn quốc gia. Sau một vụ triển khai, tổng sản lượng khai thác đạt 14.730kg cá, doanh thu hơn 106 triệu đồng, đóng góp trực tiếp cho hợp tác xã và các xã viên tham gia. Không chỉ tăng thu nhập, mô hình còn giúp giảm đáng kể chi phí đầu vào như chuẩn bị đất, rút nước, tiết kiệm phân bón nhờ lượng phù sa. Về mặt xã hội, mô hình trữ cá tạo thêm việc làm cho người dân, giảm áp lực kinh tế, nhất là với các hộ dễ bị tổn thương khi thu nhập từ đánh bắt, nuôi trữ cá hỗ trợ thêm chi phí sinh hoạt, học tập cho con em.

Đáng chú ý, tỷ lệ phụ nữ tham gia đạt 46%, góp phần nâng cao vai trò, vị thế của phụ nữ trong cộng đồng, thúc đẩy bình đẳng giới ngay từ hoạt động sinh kế cụ thể. Mô hình cũng trở thành “cầu nối” để các xã viên chia sẻ kinh nghiệm, kỹ thuật nuôi cá, thông tin thị trường, qua đó củng cố tình đoàn kết cộng đồng. Ở góc độ môi trường, mô hình trữ cá tận dụng nguồn lợi tự nhiên theo hướng bền vững, thích nghi tốt với biến động lũ, tạo môi trường thuận lợi cho thủy sản tự nhiên sinh trưởng, cải thiện độ phì nhiêu của đất, giảm rủi ro từ biến đổi khí hậu.

Thay vì “chống lũ”, người dân học cách “sống cùng lũ”, biến dòng nước thành nguồn lực phục vụ sinh kế. Việc thúc đẩy phục hồi hệ sinh thái ngập nước tại Vườn quốc gia Tràm Chim có ý nghĩa quan trọng  vượt ra ngoài phạm vi của một khu bảo tồn đơn lẻ.

Đây là mô hình điển hình cho nỗ lực hài hòa giữa bảo vệ thiên nhiên và thích ứng với biến đổi khí hậu ở vùng Đồng Tháp Mười – nơi chịu ảnh hưởng nặng nề biến đổi khí hậu. Thông qua các biện pháp điều tiết nước hợp lý, tái tạo thảm thực vật và kiểm soát cháy rừng, Tràm Chim từng bước tái thiết lập sự cân bằng sinh thái, phục hồi vùng sống cho các loài chim quý hiếm và tăng cường đa dạng sinh học.

Bên cạnh đó, sự tham gia của cộng đồng địa phương không chỉ giảm áp lực khai thác tài nguyên mà còn tạo cơ sở cho các mô hình sinh kế gắn với bảo tồn, mở ra hướng phát triển kinh tế xanh và bền vững. Thành công của Vườn quốc gia Tràm Chim cho thấy bảo tồn thiên nhiên là nền tảng để đảm bảo an toàn sinh thái, gìn giữ giá trị tự nhiên và tạo động lực cho phát triển dài hạn của địa phương và vùng đồng bằng sông Cửu Long.

Thanh Thảo