Thiên nhiên chốn thiêng Yên Tử

TMO – Núi thiêng Yên Tử gắn liền với tên tuổi Phật Hoàng Trần Nhân Tông (1258 - 1308), vị vua từng lãnh đạo quân dân thời Trần hai lần đánh thắng quân Nguyên – Mông. Sau khi chiến thắng, Đức vua đã từ bỏ ngai vàng, lên núi Yên Tử tu hành và sáng lập ra Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử. Núi Yên Tử (thuộc dãy núi thành phố Đông Triều và thành phố Uông Bí của tỉnh Quảng Ninh). Núi cao khoảng trên 1.000m, có tên là núi Voi, tên chữ là Tượng Sơn hay còn gọi là Bạch Vân Sơn do quanh năm mây phủ.

Từ cuối thời nhà Lý, thiền sư Hiện Quang của dòng thiền Trúc Lâm đã tới Yên Tử tu hành. Thời Trần, các vua Trần Thái Tông (1218 - 1277), vua Trần Thánh Tông (1240 - 1290) đã tới Yên Tử lập am tu hành, nhưng sau lại hồi kinh. Phải đến khi vua Trần Nhân Tông (1258 - 1308) đánh thắng giặc Nguyên Mông, từ bỏ ngai vàng lên Yên Tử khoác áo cà sa, kế thừa pháp phái thiền Trúc Lâm thì Yên Tử mới thực sự trở thành trung tâm Phật giáo Đại Việt. Vua Trần Nhân Tông trở thành vị tổ thứ nhất với pháp danh Điều Ngự Giác Hoàng của dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử - một dòng Phật giáo đặc trưng của Việt Nam. 

Trong những năm tháng tu hành, bên cạnh việc nghiên cứu phát triển Phật pháp, vua Trần Nhân Tông đã cho xây dựng nhiều công trình Phật giáo phục vụ cho việc truyền kinh giảng đạo. Các công trình này và cả những công trình về sau trải khắp Yên Tử thành một hệ thống dài tới gần 30km. Hơn 700 năm, thời gian và sự tàn phá của thiên nhiên đã làm cho nhiều chùa tháp chỉ còn là phế tích... Dẫu vậy, bên cạnh giá trị tư tưởng, những kiến trúc còn lại của Yên Tử vẫn cho thấy vẹn nguyên giá trị nghệ thuật mà người xưa đã tạo nên. Gần 1.000 năm trước, Yên Tử được coi là “phúc địa thứ tư của Giao Châu”. Nhiều văn tự lưu giữ ở Viện Hán Nôm ghi: “Năm Tự Đức thứ 3, vua sắc phong núi Yên Tử xếp hàng danh sơn”.

Ngoài giá trị lịch sử, Yên Tử còn là mảnh đất được coi là nơi kết hợp hài hòa và hấp dẫn bởi cảnh đẹp kỳ thú của thiên nhiên. Non thiêng Yên Tử chính là bảo tàng văn hóa tâm linh, văn hóa cảnh quan, văn hóa sinh thái, thể hiện tư tưởng, tâm hồn, dấu ấn văn hóa độc đáo và hào hùng của dân tộc ta.

Theo các chuyên gia và nhà nghiên cứu, cảnh quan văn hóa tâm linh là không gian địa lý - văn hóa. Không gian này vừa mang yếu tố tự nhiên đặc trưng vừa mang yếu tố văn hóa con người. Cảnh quan văn hóa ở đây được định vị ở vùng văn hóa Yên Tử, bao gồm các quần thể văn hóa ở Quảng Ninh, Bắc Giang, Hải Dương. Yếu tố tự nhiên là khu vực Yên Tử, bao gồm hệ thống Lục Đầu giang và vùng vòng cung Đông Triều, đến Chí Linh, Hải Dương. Trong đó, đỉnh cao Yên Tử là không gian có độ cao nhất. Cảnh quan này vốn là địa linh được các vị sư từ thời Lý đến thời Trần lựa chọn làm nơi tu luyện, đặc biệt Phật hoàng Trần Nhân Tông cùng Pháp Loa và Huyền Quang trở thành Tam tổ Trúc lâm ở nơi đây. Yếu tố cảnh quan văn hóa là do con người sáng tạo ra qua trường kỳ lịch sử, là các di tích văn hóa gắn với sự ra đời và phát triển của Thiền phái Trúc Lâm và hệ thống lăng mộ các vua Trần như một di sản tín ngưỡng thiêng liêng.

Yên Tử là một dãy núi lớn ở vùng Đông Bắc nước ta, thuộc vòng cung Đông Triều, dài khoảng 80km, rộng khoảng 50km. Dãy Yên Tử bao gồm nhiều đỉnh cao, đỉnh cao nhất là khu vực chùa Đồng (cao trên 1.000m) mây phủ quanh năm. Tiếp đến là các đỉnh Phật Sơn, Ngọa Vân, Hồ Thiên, Thanh Mai, Quan Âm, Huyền Đinh, núi Thằng Người, núi Lòng Thuyền. Những ngọn núi ở phía bắc và tây bắc dãy Yên Tử ở địa phận tỉnh Bắc Giang cũng khá cao, đứng trên đó có thể quan sát được một vùng rộng lớn. Cùng hệ thống núi lại có các đèo tạo thành những con đường thông sang các tỉnh Quảng Ninh, Hải Dương

Với diện tích rộng lớn nằm gần biển và có độ cao, dãy Yên tử có lượng mưa khá lớn tạo ra những thung lũng, bình địa nằm xen với những con sông suối lớn nhỏ. Phía bắc Yên Tử có sông Lục Nam, chảy từ huyện Sơn Động đổ vào cửa Lục Đầu giang. Phía nam Yên Tử có hệ thống sông Sinh, sông Chanh, sông Uông Bí, sông Hoành Bổ, sông Cầm thuộc tỉnh Quảng Ninh. Những sông trên đều bắt nguồn từ dãy Yên Tử chảy ra sông Bạch Đằng và sông Kinh Thầy rồi đổ ra biển. Cùng với những dòng sông là những con đường huyết mạch kết nối toàn bộ hệ thống chùa, miếu, am tọa lạc ở trên núi Yên Tử và mở rộng về cả bốn phía. Đây cũng chính là huyết mạch giao thông thủy bộ quan trọng, kết nối nhanh chóng Yên Tử với vùng biên ải phía bắc, về tới kinh thành Thăng Long phía tây, tới vùng biển phía đông; đồng thời cũng là những con đường tâm linh, kết nối giữa vô vàn con người phàm tục với những minh triết của Phật giáo Thiền Tông.

Yên Tử xưa còn có tên là Tượng sơn (núi Voi), Bạch Vân sơn (núi Mây Trắng), Phù Vân sơn (núi Mây Nổi), Linh sơn (núi Thiêng), được biết đến là một trong 4 “Phúc địa linh thiêng” của Giao Châu. Những sơn thanh, thủy tú thường có nhiều năng lượng tập trung ở trên đỉnh núi hay dưới nước. Cấu trúc núi và nước là cấu trúc của âm và dương giúp con người có thể điều hòa năng lượng làm cho thân thể khỏe mạnh, tinh thần minh mẫn dễ đạt đến đốn ngộ. Thêm nữa, Phật giáo nói chung và Thiền tông nói riêng cần một không gian “thanh tĩnh” để tu tập. Địa điểm núi Yên Tử không gần mà cũng không đoạn tuyệt với xóm làng, giúp cho thiền sư nhanh chóng nhập định, tu tập nhanh có hiệu quả. Không gian của núi rừng Yên Tử vừa trong sạch vừa yên tĩnh là nơi lý tưởng phải đạt đến của các thiền sư và môn đệ. Người vào núi tu tập, được tắm gội trong cảnh sắc sơn nguyên, tâm dễ đạt tới “thanh tịnh”. Bản thân sự thanh tịnh còn đòi hỏi người tu tập quán tưởng đạt tới vô thức mới ngộ được.

Khi hệ phái Trúc Lâm ra đời, hệ thống chùa, am được phát triển với quy mô lớn tọa lạc ở rộng khắp khu vực Yên Tử chẳng những minh chứng cho sự phát triển của Thiền phái Trúc Lâm mà còn có ý nghĩa to lớn về vị trí chiến lược, về chính trị, kinh tế, quân sự và văn hóa, đặc biệt ở thời đại Lý - Trần. Vì vậy, cảnh quan văn hóa Yên Tử chẳng những đáp ứng yêu cầu về tính đa dạng, đa chức năng của cảnh quan thiên nhiên và còn đáp ứng được yêu cầu quan trọng của Phật giáo Thiền.

Cảnh quan văn hóa tâm linh, trước hết là cảnh quan văn hóa, song yếu tố tâm linh rất đậm đặc. Văn hóa tâm linh ở đây bao gồm cả tôn giáo, tín ngưỡng và những phong tục, tập quán liên quan đến tâm thức thiêng liêng của con người. Cảnh quan văn hóa tâm linh ở Yên Tử bao gồm đầu tiên là Thiền phái Trúc Lâm với tư tưởng, sự truyền thừa là di sản văn hóa tinh thần. Di sản này ngoài việc được ghi lại bằng văn bản còn được hiện thực hóa, bảo lưu ở các di tích tôn giáo chùa, miếu, am, tháp... cùng với sự hoằng dương Phật pháp, Thiền Trúc Lâm không chỉ đồng hành với lịch sử dân tộc, mà còn vượt ra cả khu vực đến với quốc tế, được nhiều phật tử hướng về tu tập trong các thiền viện ở nước ngoài...

Tiếp đến là lăng mộ các vua triều Trần là di sản thiêng của tín ngưỡng Việt Nam, góp phần minh chứng tinh thần Phật giáo của thời đại bấy giờ cùng những địa danh gắn với những hoạt động quân sự, sinh hoạt là những chiến địa, những nơi luyện quân, giấu quân… đặc biệt là bãi cọc Bạch Đằng, ghi dấu chiến thắng vang dội đánh tan ý chí xâm lược của quân Nguyên Mông - một đế quốc hùng mạnh nhất trên lịch sử nhân loại thế kỷ thứ XIII. Chiến thắng này là minh chứng hào hùng thể hiện sức mạnh của thời đại, của dân tộc Việt Nam, trong đó tư tưởng tích cực nhập thế của Thiền phái Trúc Lâm đóng góp một phần hết sức quan trọng. Bên cạnh đó là những phong tục lễ hội gắn với những không gian thiêng mang nhiều yếu tố văn hóa tâm linh phong phú và độc đáo.

Với cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ, với trách nhiệm cao trong công tác gìn giữ, bảo tồn, ngày nay, Yên Tử là điểm đến du lịch văn hóa tâm linh và sinh thái nổi tiếng trong và ngoài nước với hàng trăm nghìn người đến vãn cảnh, du xuân, trẩy hội mỗi năm. Tục truyền: “Trăm năm tích đức tu hành, chưa đi Yên Tử chưa thành quả tu”. 

Mùa lễ hội năm 2024 (từ 1/1/2024 đến hết ngày 29/3/2024) Khu di tích và danh thắng Yên Tử đón trên 458.000 lượt du khách, trong đó có gần 20.000 khách quốc tế đến tham quan. Được biết, Lễ Khai hội Yên Tử năm Ất Tỵ 2025 dự kiến sẽ được tổ chức vào ngày 07/02/2025 (tức ngày 10 tháng Giêng năm Ất Tỵ) tại Cung Trúc Lâm Yên Tử.

Lễ hội Xuân Yên Tử năm Ất Tỵ 2025 sẽ được tổ chức với đầy đủ các nghi thức lễ hội truyền thống, kết hợp với nhiều chương trình văn hóa, nghệ thuật đặc sắc, kéo dài suốt ba tháng mùa xuân. Phần lễ khai hội bao gồm các hoạt động rước kiệu, dâng lễ, cùng các nghi thức tâm linh như: Gióng trống, thỉnh chuông, lễ chúc phúc đầu năm, lễ cầu Quốc thái dân an, lễ đóng dấu thiêng Yên Tử... Sau phần nghi lễ trang trọng, phần hội sẽ được tổ chức với các hoạt động nổi bật như: Đêm hội hoa đăng cầu nguyện quốc thái dân an; biểu diễn nghệ thuật, múa rồng, múa lân, võ thuật cổ truyền; trải nghiệm cưỡi ngựa; các trò chơi dân gian; biểu diễn văn nghệ truyền thống tại khu vực Làng Nương, Yên Tử; triển lãm tranh ảnh tuyên truyền, quảng bá giá trị và vẻ đẹp hùng vĩ, linh thiêng của Yên Tử; văn hóa ẩm thực dân tộc Dao Thanh Y dưới chân núi Yên Tử…/.

PHAN HUÝNH