Tháo gỡ khó khăn trong phân loại, thu gom, xử lý rác thải sinh hoạt

TMO - Nhiều ý kiến cho rằng: Phân loại rác thải sinh hoạt sẽ mang lại lợi ích lâu dài, nhưng là khó khăn trước mắt. Việc phân loại, thu gom và xử lý rác thải sinh hoạt là bài toán khó giải quyết ở cả thành thị lẫn nông thôn. 

Thông tin từ Cục Kiểm soát ô nhiễm môi trường (Bộ Tài nguyên và Môi trường) cho hay, hiện nay tổng khối lượng chất thải rắn sinh hoạt phát sinh trên phạm vi cả nước khoảng 67.877,34 tấn/ngày, khu vực đô thị phát sinh khoảng 38.143,05 tấn/ngày; khu vực nông thôn khoảng 29.734,30 tấn/ngày.

Năm 2023, tổng lượng chất thải rắn sinh hoạt được thu gom, vận chuyển trên toàn quốc đạt 88,34%, tại đô thị đạt 96,60%, tại nông thôn đạt 77,69%. Cả nước có 1.548 cơ sở xử lý chất thải rắn sinh hoạt; trong đó 340 cơ sở đốt (chiếm 21,96%); 30 cơ sở xử lý thành mùn/phân hữu cơ (chiếm 1,94%); 1.178 cơ sở chôn lấp (chiếm 76,10%), trong đó nhiều cơ sở không hợp vệ sinh.

Luật Bảo vệ môi trường 2020 quy định đến ngày 1/1/2025 sẽ phải thực hiện việc phân loại chất thải rắn sinh hoạt. Đây được kỳ vọng là một bước đi đột phá để cải thiện vấn đề ô nhiễm và quá tải do rác thải, cũng như lãng phí tài nguyên ở Việt Nam. Tuy nhiên, thời gian qua công tác quản lý chất thải rắn sinh hoạt tại nhiều địa phương trên cả nước còn gặp nhiều khó khăn,

Trong đó, công tác phân loại tại nguồn chưa được triển khai đồng bộ tại các địa phương; chưa cung cấp đủ dịch vụ thu gom tại nhiều khu vực nông thôn, miền núi; thiếu thiết bị thu gom, phương tiện vận chuyển chuyên dụng đáp ứng yêu cầu; thiếu địa điểm tập kết, trạm trung chuyển đáp ứng quy định làm tồn đọng rác thải kéo dài gây ô nhiễm môi trường; các quy định về định mức, đơn giá thu gom, vận chuyển, xử lý còn thiếu. Bên cạnh đó, trong công tác xử lý, công nghệ chôn lấp vẫn là chủ yếu (76,10%); nguồn vốn đầu tư chủ yếu từ ngân sách nhà nước, nguồn vốn từ khu vực tư nhân còn khiêm tốn…

Về chính sách, pháp luật quản lý chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH), điểm mới của Luật Bảo vệ môi trường 2020 trong quản lý chất thải với quan điểm coi chất thải là tài nguyên với mục tiêu tận dụng tối đa giá trị của các sản phẩm thải bỏ và thúc đẩy một nền kinh tế tuần hoàn cho sự phát triển bền vững. Tại nền kinh tế đó, mọi chất thải đều được nghiên cứu để tái chế và xử lý theo phương thức phù hợp nhằm giảm thiểu tối đa chất thải phải xử lý ra môi trường, tiến tới một xã hội không còn chất thải.

Khối lượng rác thải ngày càng gia tăng, tuy nhiên công tác phân loại CTRSH tại nguồn ở nhiều địa phương vẫn còn gặp nhiều khó khăn, vướng mắc. Ảnh: HL. 

Theo Luật Bảo vệ môi trường 2020, nguyên tắc phân loại chất thải rắn (CTR), chất thải rắn có khả năng tái sử dụng, tái chế: Không phải trả chi phí thu gom, vận chuyển; Chất thải thực phẩm: Được tận dụng, tái chế làm thức ăn chăn nuôi, phân hữu cơ vi sinh; CTRSH khác. Theo Văn bản số 9368/BTNMT-KSONMT ngày 02/11/2023 hướng dẫn kỹ thuật phân loại CTRSH đưa ra nhận diện tối đa chủng loại CTRSH phát sinh từ hộ gia đình, cá nhân và phân loại thành 3 nhóm chất thải chính theo đúng quy định tại Khoản 1 Điều 75 Luật Bảo vệ môi trường gồm: (1) Chất thải rắn có khả năng tái sử dụng, tái chế; (2) Chất thải thực phẩm; (3) Chất thải rắn sinh hoạt khác.

Nhóm 1 là chất thải rắn có khả năng tái sử dụng, tái chế, bao gồm: Giấy thải; nhựa thải; kim loại thải; thủy tinh thải; vải, đồ da; đồ gỗ; cao su; thiết bị điện, điện tử thải bỏ... Nhóm 2 là chất thải thực phẩm bao gồm: Thức ăn thừa; thực phẩm hết hạn sử dụng; các loại rau, củ, quả, trái cây và các phần thải bỏ sau khi sơ chế, chế biến món ăn; các sản phẩm bỏ đi từ thịt gia súc, gia cầm, thủy, hải sản... Nhóm 3 là chất thải rắn sinh hoạt khác, gồm: Chất thải nguy hại; chất thải cồng kềnh; chất thải khác còn lại...

Cùng với các địa phương trên cả nước, tỉnh Thái Nguyên đang đẩy mạnh triển khai công tác phân loại CTRSH, nâng cao hiệu quả công tác thu gom, xử lý CTR. Tỉnh Thái Nguyên có nền công nghiệp nặng phát triển sớm. Hiện tại, trên toàn địa bàn tỉnh có gần 300 dự án sản xuất, kinh doanh cùng 11 cụm công nghiệp. Sự phát triển của các cụm công nghiệp đóng góp rất lớn vào sự phát triển kinh tế của toàn tỉnh, tuy nhiên, nó cũng đặt ra vấn đề về việc quản lý chất thải công nghiệp. Hiện nay, trên địa bàn tỉnh có 3 nhà máy xử lý chất thải công nghiệp đặt tại 3 thành phố: Sông Công, Phổ Yên và Thái Nguyên. 

Từ năm 2000, tỉnh Thái Nguyên đã bắt đầu quan tâm đến việc xử lý chất thải sinh hoạt. Trong suốt quá trình thực hiện Luật Bảo vệ môi trường, tỉnh đã thực hiện nhiều giải pháp thúc đẩy để bảo vệ môi trường nói chung và thu gom, xử lý chất thải công nghiệp nói riêng. Năm 2017, 2018, tỉnh đã xây dựng và ban hành quy định về quản lý chất thải. Trong những năm 2021, 2022, tỉnh ban hành quy định quản lý chất thải rắn sinh hoạt. Đến năm 2024, tỉnh đã tiếp tục ban hành quy định về quản lý chất thải xây dựng, chất thải nạo vét mương… Đồng thời, phê duyệt nhiều dự án bảo vệ môi trường. Tỉnh cũng phân công nhiệm vụ cho các sở, ban, ngành, UBND các cấp thực hiện các quy định, dự án về quản lý chất thải rắn trên địa bàn.

Tuy nhiên, theo đánh giá của Sở TN&MT tỉnh khó khăn, vướng mắc trong công tác phân loại, thu gom và xử lý rác thải sinh hoạt tại Thái Nguyên, bao gồm: Thứ nhất, lực lượng cán bộ làm việc trong công tác bảo vệ môi trường, quản lý chất thải rắn còn mỏng. Bộ phận thực hiện nhiệm vụ quản lý chất thải, kiểm soát ô nhiễm của tỉnh Thái Nguyên trên thực tế chỉ có 5 cán bộ. Ngoài ra, Sở TN&MT tỉnh cũng không nhận được hướng dẫn cụ thể khi nhận quyết định phụ trách công việc quản lý chất thải rắn. Đồng thời, Sở cũng không được bổ sung thêm nhân lực hay bộ phận chuyên môn để xử lý công việc này.

Thứ hai, nhiều nhà máy xử lý chất thải trên địa bàn tỉnh còn “ngại” tiếp nhận chất thải sinh hoạt. Lý do là bởi chi phí cho hoạt động thu gom còn khá thấp. Thứ ba, hạ tầng về thu gom, xử lý rác thải chưa được đồng bộ. Trên toàn tỉnh Thái Nguyên chỉ có 3 đến 4 huyện được đầu tư hạ tầng xử lý rác hoàn chỉnh, đáp ứng đủ yêu cầu. Nhiều khu vực còn không có cả hệ thống xử lý nước rác, từ đó gây ra hiện tượng ô nhiễm ô trường. Ngoài ra, còn có nhiều bãi rác đang trong tình trạng quá tải. Các nhà máy đã được đầu tư công nghệ xử lý rác thải trong hoạt động về kiểm soát ô nhiễm vẫn chưa được ổn định. Nhiều công ty môi trường thậm chí còn gây ô nhiễm môi trường. 

Tại TP.Hải Phòng, Sở TN&MT thành phố cho biết: Hiện nay, chất thải rắn sinh hoạt trên địa bàn thành phố phát sinh khoảng 1860 tấn/ngày, trong đó tại khu vực đô thị khoảng 1000 tấn/ngày, khu vực nông thôn khoảng 860 tấn/ngày (số liệu thống kê năm 2023). Về ưu điểm, CTR sinh hoạt đô thị có tỷ lệ thu gom, xử lý đạt 100%; Xử lý mùn hữu cơ: 70-100 tấn/ngày; Vận hành khu xử lý: đảm bảo về môi trường; Ứng dụng công nghệ GPS. CTSH nông thôn được xử lý tăng dần qua các năm: 2016 đạt 85% đến năm 2023 đạt 98%.

Bên cạnh đó còn những khó khăn, tồn tại như chậm triển khai theo Quy hoạch; Công nghệ công nghệ còn đơn điệu (chủ yếu chôn lấp hợp vệ sinh); Đối mặt với sự quá tải, nguy cơ ô nhiễm cao; Chưa khai thác được các lợi ích kinh tế từ rác thải; Giá dịch vụ thu gom, vận chuyển thấp, thu không đủ bù chi; Công nhân thu gom tai nông thôn: Thu nhập thấp, chưa được quan tâm. 

Về công tác chỉ đạo, thực hiện quản lý CTRSH, phân loại CTRSH tại nguồn, từ năm 2016 UBND TP.Hải Phòng đã chỉ đạo thực hiện phân loại rác tại nguồn. Năm 2018, các chợ, nhà hàng, khách sạn đã phân loại rác tại nguồn. Năm 2019 đến nay, đẩy mạnh công tác tuyên truyền, triển khai mô hình phân loại rác tại nguồn tại các tổ dân phố, khu dân cư, sáng kiến tổ chức tuyên truyền tại các ngõ xóm. UBND thành phố đề ra, phấn đấu đến ngày 31/10/2024, cơ bản 100% xã, phường, thị trấn trên địa bàn các quận, huyện toàn thành phố hoàn thành và tiếp tục duy trì công tác phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn. 

Đối với tỉnh Quảng Nam, địa phương này đã triển khai phân loại CTRSH tại TP Hội An từ năm 2009 và đến hiện nay đang duy trì. Tuy nhiên, qua kết quả tại Hội An, còn có những khó khăn thứ nhất về kinh phí duy trì cho hoạt động phân loại CTRSH rất lớn, ở TP.Hội An có thuận lợi vì được tài trợ rất lớn từ các tổ chức quốc tế nên mới duy trì được đến thời điểm hiện nay. Thứ hai, về cơ sở hạ tầng, cũng như tất cả các địa phương, tỉnh cũng tập trung quyết liệt cho TP.Hội An đầu tư về cơ sở hạ tầng, còn bất cập về xử lý rác thải sinh hoạt làm phân Compost không có đầu ra, không sử dụng, không hiệu quả, nhà máy phân compost quá tải thành ra gây ô nhiễm môi trường tại khu vực. Khi yêu cầu các hộ gia đình có thùng rác riêng, đối với nhà có diện tích lớn thì dễ, nhưng có nhà có diện tích rất nhỏ thì khó. Thứ ba, về công tác tuyên truyền, việc phân loại rác tại nguồn rất tốt, ra đảo Cù Lao Chàm không có rác nữa, đưa vào sản phẩm thay thế như là giấy, dùng lá để gói. Tuy nhiên, sản phẩm thay thế rất cao, nên việc này rất khó khăn. 

Các địa phương bố trí nguồn lực để tuyên truyền, đào tạo tập huấn cho các nhóm đối tượng về công tác phân loại CTRSH tại nguồn. 

Trước những khó khăn trong công tác phân loại CTRSH, thu gom, xử lý rác thải tại các địa phương, các chuyên gia cho rằng: Bộ TN&MT xây dựng và ban hành văn bản quy định hướng dẫn: Quy trình, định mức thu gom vận chuyển xử lý theo hướng mở hơn; Hướng dẫn xử lý rác thực phẩm; Hướng dẫn kỹ thuật triển khai thu phí theo lượng rác qua túi (PAYT); Tài liêu cho các module đào tạo nâng cao nhận thức; Hướng dẫn xây dựng các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả, Hướng dẫn các biện pháp kiểm tra, xử lý hành vi vi phạm, Hướng dẫn huy động sự tham gia của cộng đồng. 

Thứ hai, trên cơ sở các hướng dẫn của Bộ, các địa phương ban hành các văn bản hướng dẫn chi tiết, xây dựng kế hoạch phân loại rác thải tại nguồn tạm thời phân công vai trò trách nhiệm của Sở TN&MT, quận huyện, phường; Xây dựng và ban hành các định mức và yêu cầu kỹ thuật của hợp đồng thu gom vận chuyển xử lý, vệ sinh môi trường; Xây dựng và ban hành hướng dẫn phân loại rác thải tại nguồn cụ thể cho từng quận huyện; Hướng dẫn các quận/huyện; phường/xã triển khai thu phí theo lượng rác qua túi (PAYT); Xây dựng các module/tài liệu tuyên truyền, đào tạo tập huấn cho các đối tượng khác nhau phù hợp với địa phương; Bố trí kinh phí triển khai một số chương trình thí điểm đối với các khu dân cư khác nhau để rút kinh nghiệm triển khai rộng rãi; Xây dựng các chỉ tiêu đánh giá; Ban hành các các biện pháp kiểm tra xử lý; Ban hành các chính sách tăng cường sự tham gia của cộng đồng. 

Cùng với đó, các đơn vị tham gia thực hiện dịch vụ công ích thu gom vận chuyển xử lý cần: Thống nhất với địa phương (quận, phường) phương thức thu gom rác đã phân loại, địa điểm, tần suất, thời gian đối với các loại rác thực phẩm, rác có khả năng tái chế, tái sử dụng, nguy hại, cồng kềnh, rác thông thường khác; Chuẩn bị các trang thiết bị thu gom vận chuyển, hạ tầng kỹ thuật xử lý rác đã phân loại theo yêu cầu của Hợp đồng mới; Thống nhất với địa phương phương án xử lý rác thực phẩm; Đào tạo công nhân.

Tiếp đó, các địa phương bố trí kinh phí, cán bộ để: Phổ biến thông tin, tuyên truyền, đào tạo tập huấn cho các nhóm đối tượng: cán bộ quản lý cấp tỉnh; quận/huyện, phường/xã, tổ dân phố/thôn xóm; các hộ gia đình, các chủ nguồn thải; Tiến hành thí điểm tại một số quận/huyện, phường/xã, tổ dân phố/thôn xóm; Sơ kết, đánh giá rút kinh nghiệm, hoàn thiện bổ sung kế hoạch, ban hành kế hoạch thực hiện cho năm 2025. 

Minh Thu