Nhiều thách thức trong phát triển ngành hàng cá tra

TMO - Việc chạy theo lợi nhuận, chưa chú trọng đến vấn đề môi trường sẽ là cản trở lớn nhất cho việc phát triển nghề nuôi và xuất khẩu cá tra trên cả nước trong thời gian tới.

Cá tra đã và đang là một trong những ngành hàng chủ lực của thủy sản tập trung tại các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long, tập trung nhiều nhất ở Đồng Tháp, An Giang, Cần Thơ, Bến Tre, Vĩnh Long...Với diện tích nuôi khoảng 6 nghìn hecta, năng suất hơn 1,5 triệu tấn/năm, sản phẩm cá tra Việt Nam đã có mặt trên 140 thị trường trên thế giới. Năm 2022, kim ngạch xuất khẩu cá tra của Việt Nam đạt khoảng 2,44 tỷ USD.

Hiệp hội Cá tra Việt Nam (VINAPA) cho biết, cá tra được nuôi thâm canh trong ao đất, hoàn toàn bằng thức ăn viên công nghiệp. Tuy nhiên, vùng nuôi không tập trung mà chủ yếu là trang trại của doanh nghiệp, hộ nuôi lẻ, hệ thống cơ sở hạ tầng phục vụ nuôi thiếu đồng bộ... Theo các nghiên cứu, để đạt sản lượng trung bình khoảng 200 tấn cá/ha cần sử dụng lượng thức ăn tối thiểu 320 tấn và lượng chất hữu cơ thải ra môi trường khoảng 256 tấn. Với sản lượng trên 1,5 triệu tấn là thách thức lớn đối với các vùng nuôi tập trung, bởi việc xử lý chất thải từ ao nuôi hiện nay chủ yếu là thay nước, chế phẩm sinh học, hút bùn... định kỳ thường xuyên, chỉ có một số vùng nuôi áp dụng công nghệ hiện đại.

Đảm bảo chất lượng môi trường cũng như sản phẩm từ nghề nuôi cá tra đặt ra nhiều thách thức đối với các địa phương. 

Hiện cả nước có trên 100 cơ sở chế biến cá tra với tổng công suất thiết kế ước đạt 1,5 triệu tấn nguyên liệu/năm. Các cơ sở được trang bị máy móc thiết bị và công nghệ hiện đại, đáp ứng tốt các yêu cầu và tiêu chuẩn của thị trường xuất khẩu. Tuy nhiên, chế biến phụ phẩm ra sản phẩm cao cấp chưa nhiều, chưa tận thu nên làm tăng ô nhiễm cho nước thải chế biến. Đa phần các hệ thống xử lý nước thải áp dụng công nghệ truyền thống nên chưa đạt hiệu quả tối ưu, tăng chi phí khiến giá thành sản xuất cao...

Nghề nuôi cá tra thâm canh, chế biến và xuất khẩu ở Đồng bằng sông Cửu Long có nhiều tiềm năng để phát triển. Tuy nhiên, nếu chỉ chú trọng phát triển về diện tích và năng suất nuôi để thu lợi nhuận mà bỏ quên vấn đề ô nhiễm môi trường sẽ là cản trở lớn nhất cho việc phát triển nghề nuôi và xuất khẩu trong thời gian tới.

Hiệp hội Cá tra Việt Nam cho rằng, các địa phương cần xây dựng quy hoạch chi tiết, các khu vực nuôi cần phải quy hoạch đồng bộ với hệ thống cấp và thoát nước riêng biệt. Tiến tới hình thành những vùng sản xuất cá tra tập trung, nhân rộng mô hình nuôi cá tra công nghệ cao, tuần hoàn, tận dụng bùn thải thu hồi. Tăng cường kiểm soát chất lượng cá bố mẹ, con giống, thức ăn, kiểm soát bệnh cá để giảm thiểu chất thải tác động môi trường. Cùng với đó, cần đẩy mạnh đầu tư công nghiệp chế biến phụ phế phẩm để nâng cao giá trị chuỗi sản phẩm ngành hàng. Doanh nghiệp chế biến cần có sự chuẩn bị và thực hiện tốt nhất trách nhiệm xã hội, nhận thức trách nhiệm xã hội là yếu tố sống còn để tăng sức cạnh tranh của ngành thủy sản Việt Nam...

Theo các chuyên gia, thời gian qua, chất lượng cá tra nuôi và hệ thống kiểm soát vệ sinh an toàn thực phẩm được thị trường quốc tế đánh giá rất tích cực. Cục Thủy sản cho biết,  theo định hướng ngành chế biến thủy sản và đề án bảo vệ môi trường ngành thủy sản giai đoạn 2021 - 2030 xác định, kinh tế tuần hoàn là một trong những mục tiêu ngành thủy sản cần hướng tới, xây dựng và phát triển các mô hình kinh tế tuần hoàn, kinh tế xanh trong hoạt động thủy sản để bảo vệ môi trường và phát triển bền vững ngành thủy sản. Theo đó, nhóm đối tác công tư về thủy sản được Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp & Phát triển nông thôn thành lập từ năm 2020. Năm 2022, Cục Thủy sản ban hành quyết định phê duyệt thành lập 6 tiểu nhóm, trong đó, có ngành cá tra.

Dưới góc độ của hợp tác công tư, việc khởi động các nghiên cứu về hiện trạng, phân tích đánh giá các thách thức mà ngành hàng đang gặp phải, điểm mạnh, điểm yếu khi ngành hàng cá tra định hướng theo mô hình kinh tế tuần hoàn sẽ bước đầu làm cơ sở đưa ra những giải pháp công nghệ sản xuất tiết kiệm năng lượng, giảm phát thải trong chuỗi, giúp ngành hàng cá tra phát triển bền vững...

Ngoài ra, công tác quản lý điều kiện nuôi trồng và điều kiện đảm an toàn thực phẩm đối với cơ sở nuôi, cơ sở ươm giống còn nhiều hạn chế. Cụ thể, tỷ lệ cơ sở ươm giống được chứng nhận; giám sát thực hiện cam kết thấp; kết quả quản lý cơ quan địa phương chưa phản ánh đúng thực tế điều kiện của các cơ sở. Bộ NN&PTNT đề nghị các đơn vị liên quan và các địa phương, doanh nghiệp vùng Đồng bằng sông Cửu Long đẩy mạnh rà soát, khắc phục lỗi trong đảm bảo an toàn thực phẩm.

Bên cạnh đó, đối với địa phương cần tăng cường kiểm soát, xử lý vi phạm trong việc kinh doanh, phân phối thuốc thú y thủy sản cấm sử dụng; liên tục cập nhật, phổ biến về quy định, yêu cầu của cơ quan thẩm quyền các thị trường cho doanh nghiệp thủy sản xuất khẩu khi có thay đổi. Các doanh nghiệp nên tăng cường thị trường Nam Mỹ, chuẩn bị nguồn hàng vào các thị trường đã cạn nguồn dự trữ, xây dựng chuỗi cung cung ứng đã đứt gãy do nguồn cầu thấp.

Việc đảm bảo chất lượng trong nuôi trồng tạo điều kiện cho chế biến đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu cá tra. Ảnh: NT. 

Xuất khẩu cá tra sang các thị trường lớn Mỹ, Trung Quốc, Hà Lan, Mexico, Anh... đang lấy lại cân bằng hoặc đạt mức cao hơn so với cùng kỳ năm 2022. Thông tin từ Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP) cho biết, đến cuối tháng 9, xuất khẩu cá tra đạt 1,4 tỷ USD. Dù vẫn giảm 31% so với cùng kỳ năm 2022, tuy nhiên xuất khẩu cá tra đang có xu hướng hồi phục dần ở những thị trường lớn như Trung Quốc, Mỹ, Mexico, Brazil, Hà Lan, Anh.

Cũng theo VASEP, Trung Quốc và Hồng Kông (Trung Quốc) là thị trường xuất khẩu lớn nhất của  cá tra Việt Nam. 8 tháng của năm 2023, thị trường này đã chi 378 triệu USD mua các sản phẩm từ cá tra của Việt Nam. Đứng thứ hai là thị trường Mỹ, trong 8 tháng của năm 2023 xuất khẩu cá tra sang Mỹ đạt 184 triệu USD. VASEP nhận định, lượng hàng tồn kho giảm nhanh ở Mỹ cộng với hiệu ứng từ sự kiện Việt Nam và Mỹ nâng cấp quan hệ đối tác chiến lược toàn diện đang là tín hiệu tích cực cho xuất khẩu cá tra tăng tốc trong những tháng cuối năm.

Còn tại thị trường EU, xuất khẩu cá tra đến nhiều thị trường vẫn tăng trưởng 2 con số so với cùng kỳ năm ngoái: Thụy Điển tăng 28%, Đức tăng 19%, Đan Mạch tăng 18%. Đặc biệt, một số thị trường ghi nhận xuất khẩu cá tra tăng trưởng rất cao như: Estonia tăng 138%, Phần Lan tăng gấp hơn 11 lần. VASEP nhấn mạnh xuất khẩu cá tra phục hồi ở nhiều thị trường lớn đang là tín hiệu tích cực để các doanh nghiệp trong ngành hàng này tăng trưởng doanh thu trong những cuối năm.

Thu Minh