[Cây Di sản Việt Nam] Cây me - Hình bóng vị Đô đốc triều vua Quang Trung

Chùa Tả Quan, có tên chữ là “Tường Quang”, theo nghĩa Hán tự, ngôi chùa được ánh sáng tốt đẹp rạng rỡ của chư Phật chiếu tới. Chùa thuộc thôn Tả Quan, xã Dương Quan, huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng. Xa xưa Tả Quan có tên là Tá Lan thuộc huyện Thủy Đường, phủ Kinh Môn, tỉnh Hải Dương. Triều Nguyễn, niên hiệu Tự Đức, do phải kiêng húy nên đổi thành Tả Quan*. Theo các nhà nghiên cứu lịch sử Tả Quan là vùng đất nằm trong giải đất cổ dưới chân núi Đào Sơn. Qua những tư liệu lịch sử để lại, chùa Tả Quan được xây dựng từ thời Đinh, thế kỷ 10. Hiện trong chùa còn lưu lại đôi câu đối cổ của người xưa nói về việc khởi thuỷ xây dựng chùa.

Tạp chí điện tử Thiên nhiên và Môi trường trân trọng gửi đến bạn đọc tác phẩm: “Cây me - Hình bóng vị Đô đốc triều vua Quang Trung”. Tác phẩm đoạt giải trong Cuộc thi viết về Cây Di sản Việt Nam năm 2024.

Tác giả: NGUYỄN ĐÌNH CHỈNH

(Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Hải Phòng)

Phiên âm: Nam quốc lưu truyền, lịch Đinh, Lý, Trần, Lê chí vu kim nhật/ Danh lam cảnh chí, dĩ Duy Tân, Quý Sửu thành thử tráng quan. Tạm dịch: Trải các triều Đinh, Lý, Trần, Lê nước Việt, nay chùa vẫn còn tồn tại/ Cảnh chùa đến năm Quý Sửu, niên hiệu Duy Tân được tu tạo khang trang. Như vậy chùa Tả Quan (Tường Quang) là danh lam cổ tự có niên đại trên ngàn năm tuổi, thuộc diện rất hiếm quý của thành phố Hải Phòng (Hải Phòng hiện nay qua điều tra kiểm kê có 6 ngôi chùa xây trước thời đất nước độc lập, thế kỷ X).

Chùa Tả Quan trải thời gian hàng ngàn năm qua bao hưng, phế, đổi, thay nhưng ngôi chùa vẫn còn bảo tồn được rất nhiều di vật, cổ vật có giá trị về lịch sử văn hóa, như: chuông đồng, tượng pháp, bia đá, câu đối, đại tự…Đặc biệt trong những đấu ấn chứng minh nơi cổ tích danh lam có một thực thể rất giá trị, độc đáo hiện đang sinh tồn cùng tuế nguyệt, đó là cây me trong khuôn viên của chùa. Theo lịch sử địa phương và lịch sử ngôi chùa ghi chép lại, cây me đến nay đã có trên 200 năm tuổi. Cây me gắn liền với một nhân vật lịch sử còn nhiều điều bí ẩn. Truyền ngôn trong dân gian ở địa phương về ông thì còn, nhưng bút tích ghi chép trong sách vở, khắc trên bia đá thì rất ít.

Bởi có thể đương thời ông không cho phép và người đời sau cũng không thể làm được, do ông làm chức lớn của triều Tây Sơn, triều đại đối địch chính trị của triều Nguyễn. Ông có pháp danh là “Thiền sư Chân Trí Phổ Hóa”, tục danh Lê Văn Ngũ quê huyện Thanh Trì, Hà Nội, làm quan thời Lê-Trịnh. Chán ghét cảnh triều chính đương thời, ông đi theo và chiến đấu dưới cờ khởi nghĩa của Nguyễn Huệ. Ông lập nhiều chiến công và được vua Quang Trung phong chức Đô đốc tướng quân. Khi nhà Tây Sơn mất, ông dấu tên, đổi họ về chùa Tường Quang ẩn dật, tu Phật. Ông đã trở thành vị sư tổ truyền đăng của chùa Tường Quang. Ông viên tịch năm 78 tuổi, đệ tử đem di cốt của ông đặt trong mộ tháp và xây to lớn để phụng thờ. Thời gian gần đây nhà chùa tổ chức quy hoạch, quy tập xây dựng lại khu mộ tháp các vị sư tổ. Mộ tháp Ngài Đô đốc tướng quân được di dời, người ta thấy di cốt của ông được bọc trong da ngựa. Một hiện tượng rất đặc biệt, hy hữu chưa từng thấy tại các mộ tháp của nhà chùa và trong dân gian. Có lẽ đây là di nguyện mang ẩn ý của ông để lại cho đệ tử. Ông muốn khẳng định chí nguyện cuộc đời ông là một dũng tướng trên chiến trường đánh địch, một lòng trung trinh với triều Tây Sơn.

Trong thời gian mai danh, ẩn tích, mặc cà sa hoằng dương đạo pháp tại chùa Tường Quang, Ngài Đô đốc luôn nhớ về những kỷ niệm huy hoàng dưới triều Tây Sơn. Ông nhớ tới cố trạch gia đình chủ tướng Tây Sơn ở làng Kiến Mỹ, Tây Sơn, Bình Định, nơi đó có cây me cổ thụ tươi tốt quanh năm, do cụ cố Nguyễn gia Tây Sơn trồng. Cây me ấy đã đi vào câu ca lịch sử của người dân trong vùng Tây Sơn:

“Cây me cũ, bến Tàu Trầu xưa

Không nên tình nghĩa thì cũng đón đưa trọn niềm”.

Cây me ở Kiến Mỹ, Tây Sơn đã có trên 300 năm tuổi, được vinh danh “Cây di sản Việt Nam”. Cây me nằm trong khuôn viên di tích quốc gia đặc biệt “Đền thờ Tây Sơn Tam Kiệt”, thuộc làng Kiến Mỹ, xã Bình Thành, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định. Để gửi vào nỗi nhớ một thời hào hùng, oanh liệt chiến đấu dưới cờ chủ tướng Tây Sơn và cũng là thể hiện lòng trung thành, tri ân vị chủ tướng, sau trở thành minh quân Hoàng đế Quang Trung. Ông Ngũ đã trồng hai cây me tại ngôi chùa Tường Quang, nhưng ngày nay chỉ còn lại một cây. Như duyên thiên định duy nhất còn lại một  cây me, có lẽ hình bóng hồn, phách thiêng liêng của vị Đô đốc tướng quân đã hóa thân vào cây me cổ thụ.

Hiện nay cây me thân cao to, chắc khỏe, dáng đứng thẳng sừng sững, bề thế, vững vàng như thách thức với sự khắc nghiệt của thiên nhiên và thời gian. Cành me vươn rộng, tán lá dầy tỏa bóng rợp mát, rộng lớn che cho Phật tử, khách hành hương về nơi cổ tích danh lam trong những buổi trưa hè. Cây me cao vút vươn lên như trụ kình thiên chạm tới trời xanh, quanh năm tươi tốt. Đến mùa cây me ra hoa kết trái, những chùm quả nặng trĩu cành, hiến dâng cho đời vị chua mát, đậm đà và khơi dậy lẽ sống tình nghĩa, thủy chung, kết hậu. Trên cao một vùng cành lá xanh tươi tốt của cây me cũng là nơi gọi những đàn chim ríu rít bốn mùa bay về đây xây tổ ấm, tạo nên cảnh quần sinh của cuộc sống thái bình.

Cây me là một trong những cây truyền thống, rất gần gũi với cuộc sống của những người dân thôn quê đất Việt. Lá, quả me có giá trị rất thiết thực cho nhu cầu sinh hoạt ẩm, thực nơi dân dã. Cây me trồng trong chùa cũng là thể hiện chư Phật và chúng sinh luôn gần gũi, gắn bó với nhau và luôn đồng hành trên con đường đạo pháp. Quả, lá của cây cho mọi người thụ hưởng như tùy duyên của nhân sinh đến với Phật thiền. Cây me và những câu chuyện lịch sử về người trồng còn chưa biết hết. Người dân Tả Quan tôn vinh, ngưỡng mộ cây me như một vị thần mộc và là hoá thân của Ngài Đô đốc tướng quân Lê Văn Ngũ. Vị thần me thực sự để lại những ấn tượng thiêng liêng, tốt đẹp cho những ai dù chỉ một lần đến danh lam cổ tự Tường Quang. Qua hình bóng thần mộc người đời suy tư, liên tưởng thầm cảm ơn, tri ân đến những tiền nhân đã có công trồng những cây xanh để đến nay chúng ta có môi trường sinh thái, thiên nhiên tốt đẹp và rất hữu dụng cho cuộc sống của con người.

Cây me trong khuôn viên chùa Tả Quan.

Đặc biệt thời gian gần đây vào đầu tháng 9 năm 2024, cơn bão số 3 (Yagi) một siêu bão chưa từng thấy trong lịch sử 60 năm qua, đổ bộ vào nước ta. Thành phố Hải Phòng là một trong những địa phương nằm trong trung tâm của siêu bão. Toàn thành phố có hàng ngàn cây xanh, cây cổ thụ bị gãy hoặc bị quật đổ. Nhưng cây me chùa Tả Quan chỉ bị gãy vài cành đã bị sâu mục, còn thân cây vẫn vững chãi, sừng sững đứng giữa trời xanh. Càng nhìn lên cổ thụ, thần me chúng ta càng thấy cao, càng thấy kỳ vĩ. Thần me như một tấm gương toả sáng lung linh, nhắc nhở chúng ta tích cực tham gia trồng thêm nhiều cây xanh mới, để mầu xanh thanh bình của quê hương đất nước ngày một tươi đẹp hơn.

Thành phố Hải Phòng có trên 200 cây cổ thụ được Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam công nhận “Cây di sản Việt Nam”, trong đó gồm 13 loài cây. Cây me chùa Tả Quan được công nhận “Cây di sản Việt Nam” năm 2016 cho đến nay vẫn là một cây duy nhất của một lòai thực vật duy nhất. Cây me chùa Tả Quan có vinh dự bổ sung, góp thêm một nguồn gien quý hiếm trong hệ thống những Cây di sản Việt Nam của thành phố Hải Phòng và trong toàn quốc. Cũng chính bởi những giá trị lịch sử văn hoá thiêng liêng và cũng là nguồn gien quý hiếm nêu trên, nên nhiều người dân ở trong ngoài địa phương đã tìm về đây xin quả me về làm giống ươm cây để trồng nơi quê nhà.

Cây me, cây cổ thụ quý giá, thiêng liêng và cũng là niềm vinh dự, tự hào của người dân trong và ngoài địa phương xã Dương Quan. Người dân địa phương đang tiếp tục quản lý, bảo vệ và phát huy tốt giá trị “Cây di sản Việt Nam ”.

Cùng với việc gìn giữ, bảo vệ, tôn vinh cây me, nhân dân Dương Quan đang từng bước trùng tu, tôn tạo di tích lịch sử văn hóa cấp thành phố chùa Tả Quan, để cùng di tích lịch sử văn hóa khác của địa phương trở thành những địa chỉ hấp dẫn, thu hút du khách trong và ngoài nước về tham quan vùng “Đất địa linh nhân kiệt”. Nơi có những di tích cấp quốc gia, thành phố, có ngôi chùa trên ngàn năm tuổi và có “Cây di sản Việt Nam” thiêng liêng, độc đáo, hiếm quý và hàm chứa nhiều ý nghĩa của thành phố Hải Phòng.