Tó má lẹ - Trò chơi truyền thống của người dân tộc thái ở Sơn La

“Tó má lẹ” là một trò chơi được cộng đồng dân tộc Thái ở Sơn La lưu truyền, gìn giữ như một nét văn hóa riêng từ bao đời nay và được nhiều người ưa thích.

“Tó” trong tiếng Thái cổ có nghĩa là “chọi”, “ném”, “chơi”… Má lẹ là tên của một loài dây leo thường mọc trong rừng. Tuy khá phổ biến trong các dịp lễ tết và thu hút sự tham gia của rất nhiều người, nhất là chị em phụ nữ song đến nay, ít ai biết rõ trò chơi Tó Má lẹ xuất hiện từ khi nào. Căn cứ vào các bài thơ cổ còn được lưu truyền và theo nhiều già làng kể lại thì trò chơi Tó Má lẹ xuất hiện khá sớm trong chuyện dân gian của dân tộc Thái. Theo đó, trong một lần đi rừng hái củi, sau khi gánh củi đã đầy, những thiếu nữ Thái đảm đang rủ nhau cùng ngồi nghỉ dưới một tán cây lớn trước khi về bản. Những làn gió nhẹ bất ngờ thổi đến vô tình làm rơi một số hạt của quả Má lẹ ở trên cao.

Điều lạ lùng là những hạt Má lẹ rơi đến đâu thì ở đó vang lên những âm thanh lách cách nghe rất lạ và vui tai. Các thiếu nữ cho rằng đây là món quà độc đáo mà đất trời đã ban tặng nên bảo nhau cùng nhặt những hạt Má lẹ đó và mang về bản. Sau đó, cứ mỗi khi công việc nương rẫy hoàn thành, họ lại rủ nhau mang những hạt Má lẹ ra chơi để xua tan những vất vả, mệt mỏi. Lâu dần, trò chơi Tó Má lẹ được nhân rộng ra các bản xung quanh và trở thành một trò chơi khá phổ biến trong cộng đồng dân tộc Thái ở Sơn La nói riêng và khu vực Tây Bắc nói chung.

Là một trò chơi dân gian ra đời trong lao động sản xuất nên các quy định về cách chơi Tó Má lẹ khá đơn giản. Mọi người, ở mọi lứa tuổi đều có thể tham gia chơi Tó Má lẹ nhưng phần lớn người chơi là chị em phụ nữ do trò chơi đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỉ.

Không phải ngẫu nhiên Tó Má lẹ được coi là trò chơi ngày tết mang đậm tinh thần đoàn kết bởi trong mỗi lượt chơi chỉ có từng người chơi thực hiện động tác “tó” của mình song thành tích lại được tính chung của cả đội. Và đội thắng chung cuộc là đội có nhiều người chơi giỏi hơn. Theo đó, Tó Má lẹ thường được chị em phụ nữ Thái ở Sơn La chơi vào các ngày lễ tết, các dịp vui của cộng đồng dân cư hay của từng gia đình như trong dịp lễ trọng của bản hoặc lễ mừng nhà mới, mừng đám cưới.

Chơi Tó Má lẹ không quá khó nhưng để giành được phần thắng trong mỗi lần chơi đòi hỏi từng thành viên và từng đội chơi phải thực sự khéo léo trong động tác cá nhân cũng như phải biết cách hiệp đồng, đoàn kết trong toàn đội.

Địa điểm chơi khá linh hoạt có thể là một bãi đất nhỏ ở ven rừng, một khoảng sân nhà hay thậm chí là mọi người có thể chơi Tó Má lẹ ở ngay dưới gầm ngôi nhà sàn của gia đình mình. Thời gian chơi không bị khống chế mà chủ yếu phụ thuộc vào số người tham gia trò chơi và mức độ khéo léo của từng đội, của mỗi người chơi. Điểm riêng của Tó Má lẹ so với nhiều trò chơi dân gian truyền thống khác của cộng đồng người Thái đó là khi chơi Tó Má lẹ, bắt buộc người chơi phải chia thành 2 đội. Số người chơi càng đông thì trò chơi sẽ càng sôi nổi. Thông thường, mỗi đội chơi sẽ có từ 5 - 7 thành viên. Và quá trình chơi, để giành được phần thắng, đòi hỏi thành viên mỗi đội phải thực sự khéo léo, đoàn kết trong từng lượt chơi, từng phần chơi.

Trên khu vực chơi Tó má lẹ đã xác định trước, người chơi sẽ tiến hành kẻ 3 vạnh ngang song song với nhau.Vạch thứ nhất còn gọi là vạch xuất phát được kẻ ở đầu sân, là vị trí đứng ban đầu của người chơi. Vạch thứ hai được kẻ cách vạch đầu tiên khoảng 3m được xác định là vạch để người chơi đánh dấu điểm đánh. Vạch còn lại được kẻ cách vạch thứ hai khoảng 1m.

Học cách chơi Tó Má lẹ không quá khó nhưng để giành được phần thắng trong mỗi lần chơi đòi hỏi từng thành viên và từng đội chơi phải thực sự khéo léo trong động tác cá nhân cũng như phải biết cách hiệp đồng, đoàn kết trong toàn đội. Bởi trò chơi Tó Má lẹ có 4 bước chơi chính. Bước thứ nhất, người chơi đứng ở vạch xuất phát, quỳ gối, đặt hạt Má lẹ trên đầu gối sau đó dùng một que tre mềm và nhắm bắn vào hạt Má lẹ cái đặt ở điểm đánh là điểm nằm giữa vạch thứ hai. Lần lượt từng người bắn, nếu ai không bắn trúng thì sẽ không được tính điểm. Đội nào bắn trúng nhiều hơn tức được nhiều điểm hơn sẽ chiến thắng trong bước chơi này. Theo thỏa thuận, các đội có thể cùng áp dụng hình thức “bắn tiếp sức” nếu người cuối cùng bắn không trúng thì đội có thể cử ra một người bắn giúp. Đó cũng là chính là tính hiệp đồng, tinh thần đoàn kết trong trò chơi Tó Má lẹ.

Bước chơi thứ hai, người chơi cũng lần lượt bắn hạt Má lẹ như bước một nhưng lưu ý là đầu gối phải hạ thấp hơn lần thứ nhất. Mỗi lần người chơi bắn hạt Má lẹ là một lần các thành viên trong đội cũng như mọi người xung quanh cùng nhau hò reo cổ vũ sôi động cả khu vực chơi.

Đến bước thứ ba, nội dung chơi có sự đòi hỏi cao hơn về độ khéo léo nên cũng có phần kịch tính hơn. Đội nào thắng ở bước chơi thứ hai sẽ được chơi trước. Người chơi đứng ở vị trí xuất phát đặt hạt Má lẹ nên 5 ngón chân vừa nhảy vừa dùng chân văng hạt Má lẹ sao cho hạt Má lẹ bắn trúng vào hàng hạt Má lẹ của đội bạn đã được xếp sẵn ở phía trước. Bước thứ tư, hạt Má lẹ được đặt ở sát đất, rồi dùng que bật hạt Má lẹ về phía trước (vạch thứ ba) được xác định là đích. Cứ như vậy, từng đội chơi cho đến người cuối cùng. Sau bốn bước chơi, kết quả của 2 đội sẽ được cộng dồn lại và đội nào ghi được nhiều điểm hơn thì sẽ giành phần thắng.

Sở dĩ trò chơi Tó Má lẹ thu hút được chị em tham gia bởi ngoài ý nghĩa nhân văn, Tó Má lẹ còn có tính của một môn thể thao đòi hỏi ở người chơi sự thông minh, khéo léo, tỉ mỉ, kiên trì và tinh thần đoàn kết, hiệp đồng tập thể.

Vì vậy, tuy việc chuẩn bị khá đơn giản, luật chơi không quá khó song mỗi khi Tó má lẹ được tổ chức thì sẽ thực sự trở thành cuộc thi tài tưng bừng, náo nhiệt, nhất là trong những dịp lễ tết truyền thống. Ở đó, những khoảng cách về tuổi tác, giàu nghèo giữa mọi người đã bị xóa nhòa; thay vào đó, mỗi người chơi đều nỗ lực thể hiện sự khéo léo của mình giữa tiếng reo hò, cỗ vũ náo nhiệt của mọi người xung quanh.

H. Trang