[Photo Story] Bảo tồn Cây Di sản Việt Nam: Mô hình của dân, do dân và vì dân

Có thể nói, việc tự nguyện bảo vệ, chăm sóc cây cổ thụ trong cộng đồng, các dân tộc, trong các làng quê của Việt Nam đã có từ lâu đời. Nhờ thế mà hoạt động bảo tồn vinh danh Cây Di sản do Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam (VACNE) khởi xướng từ năm 2010 đã nhận được sự hưởng ứng tích cực của cộng đồng.  (Trong ảnh là Lễ công nhận Cây Di sản đối với cây Trôi tại xã Sài Sơn, huyện Quốc Oai, Hà Nội tháng 2/2016). 

"Cây Di sản Việt Nam" không chỉ là tài sản vật chất (cảnh quan môi trường, nguồn gen, thương hiệu sản phẩm...) mà còn là tài sản về tinh thần (nhân chứng lịch sử, hồn quê...) của người dân. (Trong ảnh lễ đón bằng công nhận cây Sung cổ thụ ở xã Tổng Cọt, huyện Hà Quảng, tỉnh Cao Bằng tháng 3/2019). 

Vai trò chủ động của cộng đồng từ khâu khảo sát, xác định tuổi, tự nguyện đăng ký, đến khâu xác nhận chủ sở hữu, phương thức tổ chức lễ gắn bia và chăm sóc, bảo vệ Cây Di sản. Chính vì thế, trong suốt 13 năm qua, các buổi Lễ gắn bia được tổ chức như một lễ hội lớn của địa phương với hàng nghìn người tham gia...(Trong ảnh là công nhận cây lim xanh, cây thị và cây vông đồng tại xã Gia Vân, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình là Cây Di sản Việt Nam tháng 11/2016). 

Nơi nào cũng có chương trình văn nghệ quần chúng chào mừng. Nhiều nơi tổ chức rước bằng Cây Di sản Việt Nam đi khắp xóm thôn, với mọi thành phần lứa tuổi và tầng lớp xã hội tham gia (các cụ cao tuổi, các cháu thiếu nhi, các vị chức sắc tôn giáo...). Đặc biệt, có rất nhiều người con xa quê hương, đã quay trở về để chúc mừng, Người dân một số nơi cho biết, nhờ có sự kiện vinh danh Cây Di sản Việt Nam địa phương mới có điều kiện khôi phục lại lễ hội truyền thống đã bị quên lãng từ lâu. 

Các hội viên của VACNE thường rất tự hào khi về tham gia các Lễ hội vinh danh Cây Di sản ở các địa phương. Họ muốn thực sự được hòa nhập vào với cộng đồng, sống trong bầu không khí dã, thực sự hội hè của người dân (Trong ảnh là lễ công nhận Cây Di sản cho hai cây Bồ đề đầu tiên tại tỉnh Hà Nam tháng 9/2013). 

Các địa điểm tổ chức đón nhận Bằng và gắn bia Cây Di sản Việt Nam đều được chuẩn bị chu đáo. Có những nơi người dân phân công nhau dọn vệ sinh khu vực, trang trí sân khấu, chuẩn bị văn nghệ cả tháng trời. Các tổ chức chăm sóc Cây Di sản, kể cả quỹ tự lập được thành lập ở các địa phương, có sự chỉ đạo của chính quyền cơ sở. Và chính những địa điểm này sau đó trở thành nơi sinh hoạt cộng đồng, văn hóa của mọi người. (Trong ảnh là Lễ đón Bằng công nhận Cây Di sản Việt Nam tại Đình làng Hà Xá, xã Đại Hưng, huyện Mỹ Đức, TP. Hà Nội tháng 4/2015). 

Ngoài vai trò bảo vệ cảnh quan môi trường, bảo tồn nguồn gen, khơi dậy nét đẹp văn hóa, truyền thống lịch sử...Cây Di sản còn là nguồn gen đặc biệt của nhiều loài cây thuốc quý, góp phần chăm sóc và bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Các Cây Di sản cao to hùng vĩ tồn tại, chống chọi thích nghi với khí hậu khắc nghiệt qua hàng trăm năm, ngoài giá trị thẩm mỹ tạo cảnh quan đẹp, nó còn có giá trị văn hóa lịch sử và tâm linh, đặc biệt đã gắn bó với con người và cộng đồng dân cư của các địa phương trên cả nước (Trong ảnh là cây Bồ đề được công nhận là Cây Di sản Việt Nam tại xã Tam Hưng, huyện Thanh Oai, TP Hà Nội tháng 5/2023). 

Việc tổ chức xét duyệt, công nhận, vinh danh gắn bia Cây Di sản Việt Nam là sự kiện phát huy vai trò ý thức của cộng đồng trong việc bảo vệ nguồn gen thực vật quý hiếm, tôn vinh giá trị màu xanh của quê hương... đặc biệt sự kiện này đã góp phần giáo dục thế hệ trẻ biết tri ân các bậc tiền nhân đã có công gieo trồng, chăm sóc, bảo vệ các cây cổ thụ (Trong ảnh là Lễ công nhận cây Bồ đề là Cây Di sản Việt Nam tại huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định). 

Quần thể cây Pơ mu tại thuộc địa phận 2 xã Tr’hy và Axan huyện Tây Giang (Quảng Nam) được VACNE công nhận là Cây Di sản Việt Nam vào tháng 5/2016, đây là niềm tự hào và trách nhiệm của người dân địa phương. Với người Cơ tu, “Rừng còn Tây Giang phát triển, rừng mất Tây Giang diệt vong”. Người Cơ tu ở đây quan niệm, cây Pơ mu là vật thiêng của dân làng, là nơi trú ngụ của thần linh nên họ hết sức giữ gìn cho con cháu mai sau. Rừng Pơ mu thành Cây Di sản lại càng có ý nghĩa quan trọng hơn và cần được bảo vệ nguyên vẹn cánh rừng nguyên sinh quý hiếm này.  

Tại vùng Chè Di sản Cao Bồ, huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang, chính quyền địa phương và người dân đều nhận thấy rằng, việc công nhận Cây Di sản Việt Nam cho quần thể chè Shan tuyết Cao Bồ đã góp phần nâng cao nhận thức của người dân, tạo thuận lợi cho các hộ trồng chè, sản xuất chè Shan tuyết hữu cơ đúng quy trình kỹ thuật, đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm, mở ra hướng đi bền vững cho cây chè. Đây cũng là một trong những mục tiêu mà sự kiện Bảo tồn Cây Di sản Việt Nam đặt ra.  

Quần thể cây sui cổ thụ xung quanh khuôn viên đền Ken (xã Chiềng Ken, huyện Văn Bàn, tỉnh Lào Cai) là bộ phận không thể tác rời của ngôi đền và đã đi vào đời sống tín ngưỡng, truyền thống văn hóa lịch sử của người dân địa phương. Những linh mộc cổ thụ này là biểu tượng cho sức sống mãnh liệt, khả năng vươn lên trong khó khăn bão tố của bà con các dân tộc trong vùng (Trong ảnh là người dân đến tham dự Lễ công nhận 5 cây sui là Cây Di sản tại huyện Văn Bàn, tỉnh Lào Cai năm 2017). 

Cây Di sản Việt Nam đã có mặt ở hầu khắp 63 tỉnh, thành, từ dãy núi cao nhất nước ta là Hoàng Liên Sơn, nằm cách cột mốc biên giới số 651 chưa đầy 10 m ở Hà Quảng - Cao Bằng và ở nhiều hòn đảo như: Hòn Dấu - Hải Phòng, Cù lao Chàm - Quảng Nam, Lý Sơn - Quảng Ngãi, Côn Đảo - Bà Rịa - Vũng Tàu, các đảo Sơn Ca, Song Tử Tây, Nam Yết và Sinh Tồn thuộc Quần đảo Trường Sa của tỉnh Khánh Hòa…(Trong ảnh là cây Phay rừng - Cây Di sản Việt Nam tại huyện Quế Phong, tỉnh Nghệ An).

Trong 13 năm qua, VACNE đã xét duyệt hàng nghìn hồ sơ, công nhận gần 7.000 Cây Di sản trên cả nước, hỗ trợ cộng đồng tổ chức Lễ vinh danh Cây Di sản, khơi dậy niềm tự hào dân tộc và chung tay bảo vệ cảnh quan, môi trường. (Trong ảnh là Lễ công nhận Cây Di sản Việt Nam đối với cây sa mu đại thụ bản Nà Tâu, xã Ngọc Chiến, huyện Mường La, tỉnh Sơn La tháng 3/2023). 

NGUYỄN NGỌC