Nghi lễ Tết Nguyên đán trong các cung đình Việt Nam xưa

Tết Nguyên đán trong cung đình thể hiện nổi bật nhất, trang trọng nhất nghi thức của Tết Việt xưa. Ngoài những nét cổ truyền và phổ biến như Tết trong dân chúng, Tết nơi cung đình mang dáng vẻ độc đáo riêng của sự tôn nghiêm và quyền lực. 

Tết Nguyên đán trong cung đình thời Lý- Trần

Cứ vào tối ngày 30 tháng Chạp Âm lịch, vua yết kiến Thái Hậu, Thái Thượng Hoàng ở cung Đồng Nhân. Các tăng đồ, đạo sĩ vào cung làm lễ tống trừ ma quỷ. Đêm trừ tịch này, dân Đại Việt đốt pháo ở trước cửa nhà để xua đuổi tà ma và đón mừng năm mới. Phong tục Lý - Trần cho phép con trai, con gái nhà nghèo không đủ tiền sắm sanh, mối lái, cưới xin theo lễ giáo phong kiến, thì lúc này cứ tự ý lấy nhau. Một phong tục nhân đạo hiếm có.

Sáng mồng một Tết, vua Trần ngự ở điện Vĩnh Thọ. Thái tử và các quan hầu cận chúc mừng nhà Vua, sau đó nhà Vua vào cung Trường Xuân làm lễ cúng tổ tiên. Vua ngự ở điện Thiên Ân. Các phi tần xếp hàng ngồi quanh. Nội quan đứng ở trước điện, Thái tử và các quan đứng theo bậc, lạy mừng Vua, tiến ba lần rượu. Thái tử lên lầu dự yến. Triều quan ngồi ở điện nhỏ phía Tây, ngoại quan ngồi ở Tây Vu, yến ẩm đến quá trưa, xế chiều mới ra về.

Ở trước điện, thợ thuyền dựng ngay đài Chúng Tiên hai tầng, tam cấp, ngói bạc chiếu sáng khung trời, tòa sen phô bày tướng quý. Trên nóc Bảo Đài thì chim thiêng đứng đậu (chim là hình ảnh mặt trời - dương). Bốn góc có rồng cuốn bay (cá rồng là biểu tượng của nước - âm). Tám lọng đính thất trân, đai lưng chạm bát bảo. Trên thềm cao nhất, đấng Thanh Minh ngồi ngự. Cấp dưới, bậc dưới, tiên nữ chầu quan. Nhạc quan dàn hàng ngoài sân. Mọi người vui mừng nhảy nhót. Phấn chấn thiên tài mà dựng lên khúc nhạc đẹp, an ủi các chư hầu từ xa vào chầu ở kinh đô. Khúc điệu vượt lên không mà át cả mây bay, hòa tiêu sáo mà tiếng vang càng sáng mượt...

Vua lên quan Đài ăn yến, trước sau 9 lần vái, 9 lần uống rượu, rồi mới tan tiệc. Mọi nhà dân đều dọn mâm cúng tổ tiên. Thăng Long - Đại Việt sủng phật, trai gái ngày Tết mang hương lên chùa lễ Phật.

Ngày mồng hai Tết, các quan được ở nhà cúng lễ tổ tiên. Ngày mồng 3 Tết, Vua ngự trên lầu, cửa Đại Hùng (cửa Nam) xem hoàng tử cùng các quan nội thị ném quả tú cầu (quả còn) làm bằng gốm, to bằng nắm tay trẻ con, có buộc 20 dải ngũ sắc. Ai đón mà không rơi là điều may mắn trong năm. Toàn kinh thành trai gái chơi đánh đu, đá cầu, ca múa giao duyên, tung còn, kéo co. Ai thắng được uống rượu, ai thua uống nước lã.

Mồng bốn Tết, vua Lý mở tiệc ban yến cho các quan. Sáng mồng năm Tết, vua mở tiệc, khai hạ, sau đó các quan dân đi lễ các chùa, đền, đi dạo chơi các công viên nổi tiếng. Ngày mồng bảy thấy trời sáng sủa, không mưa gió thì người ta tin rằng con người cả năm được khỏe mạnh, do đó việc mở tiệc ăn mừng gọi là khai hạ. Lâu ngày, cứ đến mồng bảy trời có mưa, cũng mở tiệc khai hạ.

Rằm tháng giêng: “Lễ Phật quanh năm không bằng ngày rằm tháng giêng”. Đó là ngày thượng nguyên, ngày trăng tròn đầu tiên của một năm mới. Theo “An Nam chí lược”, đêm Nguyên tiêu, triều đình nhà Trần “dựng cây đèn trên sân rộng, gọi là đèn Quảng Chiếu, muôn ngọn sáng rực rỡ trên trời dưới đất. Các vị sư đi xung quanh đèn đọc kinh, các quan đứng vòng quanh đèn làm lễ Triều Đăng”. Đại Việt sử lược” chép: “Hội đèn Quảng Chiếu đầu tiên vào năm Hội Tường Đại Khánh nguyên niên (1110) đời Lý Nhân Tông. Đèn Quảng Chiếu là một loại đèn kéo quân. Trong đêm hội đèn còn kết hợp đốt pháo bông, múa rối”.

Tết Nguyên đán thời Lý - Trần cũng như hiện nay, bên cạnh nội dung nghi lễ truyền thống, còn là những sinh hoạt văn hóa, văn nghệ phong phú đầy sức sống của một dân tộc. 

Thời nhà Nguyễn

Ngày 20 tháng Chạp Âm lịch hàng năm, lễ Phật thức là lễ rửa ấn được tổ chức. Các quan trong triều mặc áo thụng xanh ra chầu tại điện Cần Chánh nhà Vua ngự ra. Ấn được rửa bằng nước hương thủy lấy ở ngã ba sông và đựng trong một cái bình đầy hoa thơm. Ấn rửa xong được các quan cất vào tủ khóa lại, bên ngoài có niêm hai chữ hoàng phong. Sau đó, Vua và các quan đều nghỉ việc, không đóng ấn nữa.

Ngày 22 tháng Chạp, Vua ngự đền Thái Miếu làm hạp hướng, mời các vị tiên đế về ăn Tết Nguyên đán. Trên mỗi bàn thờ, có bày một cây lụa trắng gọi là chế bạch. Ngày 30 tháng Chạp, Vua ngự ra điện Thái Hòa làm lễ Thượng tiên (lễ dựng nêu). Suốt đêm 30, các bà phi chầu chực hoàng thượng ở điện Quang Minh, các cung nữ múa hát ở cung Duyệt Thi.

Ngày mồng một tháng Giêng, lễ Tết Nguyên đán được cử hành trọng thể. Vua ra ngự điện Thái Hòa. Các quan làm lễ triều bái năm lạy và dâng hạ biểu. Ngày mồng bảy tháng Giêng, lễ khai hạ, tức là lễ hạ nêu được cử hành. Ngày mồng tám tháng Giêng, một vị quan do Vua cử lên đàn Nam Giao làm lễ Kỳ cáo, cáo trước với trời đất ngày và tháng đã tìm được về lễ tế Trời…

Nguyễn Thị Hải