Khai thác, sử dụng hiệu quả nguồn nước trên lưu vực sông Mã

TMO - Các Bộ, ngành, địa phương sẽ triển khai đồng bộ các giải pháp nhằm bảo đảm an ninh nguồn nước trên lưu vực sông Mã, khai thác, sử dụng hiệu quả nguồn nước gắn với bảo vệ, phát triển bền vững tài nguyên nước...  

Theo kịch bản nguồn nước (lần đầu) trên lưu vực sông Mã do Bộ Nông nghiệp và Môi trường công bố, trữ lượng nước dưới đất có thể khai thác trên toàn lưu vực sông Mã khoảng 811 triệu m³/năm. Tổng lượng mưa (TLM) từ tháng 7 đến tháng 12/2024 trên lưu vực phổ biến từ 80mm đến 250mm, có nơi trên 400mm. Tháng 6 và tháng 9/2024 tăng so với trung bình nhiều năm (TBNN) đặc biệt là trong tháng 9/2024 xuất hiện nhiều đợt mưa trên một số tiểu vùng với TLM từ 600mm đến 800mm, cao hơn TBNN từ 1,5 đến 2 lần.

Trên lưu vực sông Mã hiện có khoảng 24 hồ chứa thủy điện, trong đó có 02 hồ chứa thủy điện lớn có khả năng điều tiết dòng chảy là Hủa Na và Trung Sơn; khoảng 623 hồ chứa thủy lợi, trong đó có 09 hồ thủy lợi có dung tích từ 03 triệu m3 trở lên, hồ Cửa Đạt là hồ chứa lớn nhất có khả năng điều tiết nhiều năm. ổng lượng nước tích trữ trong 03 hồ Cửa Đạt, Hủa Na và Trung Sơn tại thời điểm đầu mùa cạn năm 2025 (ngày 01/01/2025) khoảng 1,85 tỷ m3 đạt khoảng 90,2% dung tích toàn bộ (khoảng 2,05 tỷ m3), cao hơn trung bình thời kỳ khoảng 12%, tương đương năm 2024 (1,84 tỷ m3).

Nhu cầu khai thác, sử dụng nước cho các ngành trên lưu vực sông Mã chủ yếu tập trung cho ngành nông nghiệp, sinh hoạt, công nghiệp và thủy điện, trong đó nhu cầu nước lớn tập trung chủ yếu tại các tiểu vùng Bắc sông Mã (khoảng 25%), Nam sông Mã - Bắc sông Chu (khoảng 17%), tiểu vùng lưu vực sông Bưởi (khoảng 15%).

Cụ thể, tổng lượng khai thác cấp cho sinh hoạt, công nghiệp trên lưu vực khoảng 0,12 tỷ m3. Tổng số công trình cấp nước sinh hoạt, công nghiệp tập trung (với lưu lượng khai thác từ 5.000 m3/ngày đêm đối với khai thác nước mặt và từ 1.000 m3/ngày đêm đối với khai thác nước dưới đất) khoảng 190 công trình với tổng lượng nước khai thác khoảng 0,068 tỷ m3 (tương đương 375.000 m3/ngày đêm).

Nhu cầu nước cho nông nghiệp chiếm khoảng 80% tổng nhu cầu nước toàn vùng, trong đó nhu cầu nước cho nông nghiệp trong thời gian mùa cạn năm 2025 thấp hơn khoảng 2% so với trung bình thời kỳ và cùng kỳ của năm 2024, tập trung chủ yếu trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa (chiếm 60% của toàn lưu vực), cụ thể một số tiểu vùng Bắc sông Mã (chiếm 24%), Nam sông Mã - Bắc sông Chu (chiếm 17%), Nam sông Chu (chiếm 10%), lưu vực sông Bưởi (chiếm 15%) và được đáp ứng qua hồ chứa nước Cửa Đạt, hệ thống thủy lợi Bái Thượng và các hồ chứa thủy lợi vừa và nhỏ khác.

Nguồn nước trên lưu vực sông Mã giữ vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế-xã hội tại nhiều địa phương.  

Nhu cầu nước cho sản xuất thuỷ điện trong thời gian mùa cạn năm 2025 của 03 hồ chứa lớn (Hủa Na, Cửa Đạt, Trung Sơn) khoảng 3,9 tỷ m3 tương đương sản lượng điện 640 triệu kWh cao hơn khoảng 7% so với trung bình thời kỳ (khoảng 599 triệu kWh), cao hơn khoảng 10% so với cùng thời kỳ của năm 2024 (580 triệu kWh). Trong đó hồ Trung Sơn chiếm 38% và hồ Hủa Na, Cửa Đạt chiếm 62% tổng sản lượng điện của 03 hồ chứa lớn. 

Trên cơ sở kết quả dự báo xu thế diễn biến nguồn nước mặt, nguồn nước dưới đất, khí tượng, thủy văn trên lưu vực sông Mã, nhu cầu sử dụng nước, yêu cầu về nguồn nước trên lưu vực phục vụ cấp nước sinh hoạt, nông nghiệp, công nghiệp, thủy điện và các yêu cầu về bảo đảm an ninh nguồn nước, an ninh lương thực trong kỳ công bố kịch bản, về tổng thể nguồn nước các hồ chứa lớn, quan trọng, nguồn nước trên các tiểu vùng, tiểu lưu vực sông cơ bản ở Trạng thái bình thường, lượng nước có thể khai thác bảo đảm đủ cho các nhu cầu sinh hoạt, an sinh xã hội, các ngành kinh tế, bảo vệ môi trường. 

Tuy nhiên, nguồn nước trên lưu vực trong kỳ công bố kịch bản vẫn tiềm ẩn nguy cơ xảy ra tình trạng thiếu nước nếu không khai thác, sử dụng hợp lý, tiết kiệm, hiệu quả. Thiếu nước cục bộ có thể xảy ra tại một số xã, huyện thuộc các tỉnh như Điện Biện, Sơn La, Hòa Bình, Thanh Hóa, nguyên nhân chính là thiếu các công trình khai thác nước, công trình, hệ thống công trình thủy lợi.

Để giảm thiểu nguy cơ có thể xảy ra thiếu nước, đặc biệt là ưu tiên bảo đảm cấp nước cho sinh hoạt trên lưu vực sông Mã trong mọi tình huống, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đề nghị Bộ Công Thương, Bộ Xây dựng và UBND các tỉnh Điện Biên, Sơn La, Hòa Bình, Thanh Hóa và Nghệ An trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn, chỉ đạo việc chủ động lập kế hoạch khai thác, sử dụng tài nguyên nước theo nhu cầu sử dụng nước bình thường của từng ngành, lĩnh vực và địa phương. Tuy nhiên, các kế hoạch sử dụng nước phải lập trên nguyên tắc tiết kiệm nước, tránh thất thoát, lãng phí, dự phòng nguy cơ xảy ra thiếu nước trong các tháng cuối mùa cạn. 

Bộ Nông nghiệp và Môi trường chỉ đạo, đôn đốc các địa phương rà soát, nâng cao năng lực hệ thống các hồ chứa thủy lợi, điều chỉnh các quy trình vận hành công trình, hệ thống công trình thủy lợi bảo đảm sử dụng nước tiết kiệm, hiệu quả, đa mục tiêu và bảo đảm lưu thông của dòng chảy trong hệ thống công trình, không gây ứ đọng, ô nhiễm nguồn nước. Chỉ đạo đơn vị quản lý vận hành hồ chứa nước Cửa Đạt: kiểm soát chặt chẽ việc vận hành cấp nước của hồ Cửa Đạt và việc vận hành phát điện của các nhà máy thủy điện Cửa Đạt, Dốc Cáy để đảm bảo cân đối hài hòa giữa các nhu cầu sử dụng nước, cân đối nguồn nước đến cuối mùa cạn. 

Bộ Công Thương chỉ đạo Tập Đoàn điện lực Việt Nam, Công ty TNHH MTV Vận hành hệ thống điện và thị trường điện Quốc gia xây dựng kế hoạch vận hành các hồ chứa thủy điện đáp ứng nhu cầu nước ở hạ du các hồ chứa trên cơ sở tuân thủ quy định của Quy trình vận hành liên hồ chứa trên lưu vực. Đồng thời, rà soát, điều chỉnh kế hoạch huy động điện của các nhà máy thuỷ điện  trên lưu vực sông bảo đảm phù hợp với điều kiện, khả năng của nguồn nước và bảo đảm nguồn nước cấp cho hạ du đến cuối mùa cạn năm 2025.

Các địa phương khai thác, sử dụng hiệu quả nguồn nước trên lưu vực sông. 

UBND các tỉnh Điện Biên, Sơn La, Hòa Bình, Thanh Hóa và Nghệ An: Rà soát, nâng cao năng lực hệ thống các hồ chứa thủy lợi, điều chỉnh các quy trình vận hành công trình, hệ thống công trình thủy lợi bảo đảm sử dụng nước tiết kiệm, hiệu quả, đa mục tiêu và bảo đảm lưu thông của dòng chảy trong hệ thống công trình, không gây ứ đọng, ô nhiễm nguồn nước.

Xây dựng các công trình điều tiết, trữ nước trong quy hoạch về tài nguyên nước, quy hoạch thủy lợi và các quy hoạch khác có liên quan, ưu tiên các tiểu vùng có nguy cơ xảy ra hạn hán, thiếu nước (tiểu vùng Trung sông Mã thuộc tỉnh Hòa Bình, tiểu vùng Thượng sông Mã thuộc tỉnh Điện Biên và các tiểu vùng Bắc sông Mã, Nam sông Chu thuộc tỉnh Thanh Hóa).

UBND tỉnh Thanh Hóa: Giám sát chặt chẽ việc khai thác nguồn nước các hồ chứa thuỷ lợi, hệ thống công trình thuỷ lợi, đặc biệt là hệ thống thuỷ lợi Bái Thượng và việc điều tiết cấp nước từ hồ Cửa Đạt qua tuynel Dốc Cáy phục vụ cấp nước cho sản xuất nông nghiệp và các mục đích khác, đảm bảo tránh thất thoát, lãng phí nước.

Rà soát, cải tạo nâng cấp kênh mương, công trình trên kênh và trạm bơm lớn nhằm hoàn chỉnh, nâng cao năng lực các hệ thống thủy lợi hiện có, dần thay thế các trạm bơm nhỏ lẻ trên sông, tăng tỷ lệ diện tích được cấp nước cho tiểu vùng Nam sông Mã - Bắc sông Chu, Nam sông Chu và Bắc sông Mã, trong đó ưu tiên hệ thống công trình thủy lợi Bắc sông Chu - Nam sông Mã, hệ thống thủy lợi Bái Thượng và trạm bơm Hoằng Khánh.

Giám sát chặt chẽ diễn biến xâm nhập mặn trên hạ du sông Mã thuộc các huyện Nga Sơn, Hoằng Hóa, Thiệu Hóa và thành phố Thanh Hóa để xây dựng kế hoạch lấy nước phù hợp, bảo đảm số lượng, chất lượng nước cho các nhà máy nước và các công trình thủy lợi thuộc các địa phương ở hạ du.

Chỉ đạo đơn vị quản lý, vận hành các trạm bơm khai thác, sử dụng nước khu vực hạ du sông Mã: phối hợp chặt chẽ với đơn vị quản lý vận hành các hồ chứa thủy điện Trung Sơn, Thành Sơn, Bá Thước 1, Bá Thước 2, Cẩm Thủy 1 trong việc cung cấp, trao đổi thông tin vận hành; chủ động thời gian lấy nước khi các hồ chứa nêu trên vận hành xả nước về hạ du đảm bảo khai thác, sử dụng nước tiết kiệm, hiệu quả (đặc biệt trong các Vụ Đông Xuân và Vụ Hè Thu năm 2025).

Tỉnh Điện Biên xây dựng phương án cấp nước cho các vùng khan hiếm nước thuộc các địa bàn thuộc huyện Điện Biên Đông; nghiên cứu đề xuất giải pháp chủ động cấp nước đối với các một số xã có khả năng xảy ra thiếu nước thuộc huyện Mường Ảng, Điện Biên Đông và Tuần Giáo. Ưu tiên thực hiện các dự án tìm kiếm nguồn nước dưới đất tại các khu vực khan hiếm nước đảm bảo nguồn nước cấp cho sinh hoạt tại các khu vực miền núi (đặc biệt đối với huyện Điện Biên Đông), điều kiện kinh tế còn gặp rất nhiều khó khăn.

Tỉnh Sơn La nâng cấp cải tạo để nâng cao khả năng lấy nước của các công trình cấp nước cho sản xuất nông nghiệp tại các huyện Thuận Châu, Mai Sơn, Sốp Cộp và Sông Mã. Sớm triển khai đưa vào hoạt động công trình hồ chứa Bằng Mặn thuộc huyện Thuận Châu đảm bảo cấp nước cho cho sản xuất nông nghiệp./.

Thu Trang