Hồ Trúc Bạch và đường Đê Cố Ngự hình thành như thế nào?

Xưa kia hồ Tây và hồ Trúc Bạch nguyên chỉ là một. Từ Thế kỷ XVII, người dân đánh cá quanh vùng đắp con bờ nhỏ từ Yên Hoa xuống Yên Ninh cho khỏi đi vòng, rồi sóng vỗ, thời gian xô lở, năm nào cũng phải đắp lại cho vững, thành ra con đường có tên Đê Cố Ngự (nghĩa là giữ cho vững). Người Pháp cai trị Hà Nội, vốn quen đọc chữ Việt cũng không có dấu giọng, lâu dần chệch ra thành đường Cổ Ngư.

Hồ Trúc Bạch thuộc địa phận quận Ba Đình, nằm bên đường Thanh Niên, sát hồ Tây và gần nhiều di tích như đền Quán Thánh, chùa Trấn Quốc, chùa Châu Long.... hồ rộng khoảng 22 ha, mặt hồ chu vi hơn 1,8 km. Đây vốn là một phần của Hồ Tây, nằm ở góc Đông Nam. Xưa kia, khu vực này vì sóng lặng hơn nên cá hồ Tây thường tụ về. Người dân hai làng Yên Hoa (nay là Yên Phụ) và Yên Quang (nay là phố Quán Thánh) đắp một con đê nhỏ để ngăn góc này lại để đánh cá dễ hơn và sau làm nơi nuôi cá.

Hồ Trúc Bạch xưa. (Ảnh tư liệu)

Khi mới được ngăn ra, hồ Trúc Bạch vẫn chưa có tên riêng. Gần hồ có một làng Trúc Yên (có tên gọi khác là Trúc Lâm) và trồng nhiều trúc. Vào thế kỉ 18, chúa Trịnh Giang cho xây cung điện cạnh hồ để tiện nghỉ mát và đặt tên là Trúc Lâm. Sau này, cung điện Trúc Lâm trở thành nơi giam giữ các cung nữ phạm tội. Ở đây, họ phải tự dệt lụa để nuôi sống bản thân. Lụa họ dệt ra rất đẹp, nổi tiếng khắp vùng. Lụa đẹp và bóng gọi là lụa trúc (tiếng Hán là Trúc Bạch). Từ đó, ngôi làng chuyên dệt lụa là làng Trúc ra đời. Và hồ cũng có tên là hồ Trúc Bạch. Dù có diện tích không quá lớn nhưng hồ Trúc Bạch có đến 2 hòn đảo gồm đảo Châu Chử và Ngũ Xã. Đảo Châu Chử rất nhỏ, trên đảo có Miếu Cẩu Nhi (nay được đặt tên là Thủy Trung Tiên - có nghĩa là tiên trong nước).

Hồ Trúc Bạch và hồ Tây được ngăn bởi đường Cổ Ngư, khoảng đầu những năm 1960, đường Cổ Ngư được mở rộng, Bác Hồ trực tiếp đặt tên là đường Thanh Niên. Là một bờ của hồ Trúc Bạch thơ mộng, trữ tình đã chứng kiến sự có mặt của nhiều thế hệ người Hà Nội. Góc hồ này, nguyên có một hành cung của Chúa Trịnh Doanh, cung đó sau thành nơi an trí của những cung nữ có tội hoặc về già.

Thời Chúa Trịnh, hồ Trúc Bạch còn trồng sen, thơm nức một vùng. Làng Ngũ Xã do dân 5 làng có nghề đúc đồng của các địa phương tụ hội về đây lập nghiệp, ngày nào lửa lò cũng nghi ngút, xen kẽ với hương hoa sen, còn được ghi trong bài phú lừng danh một thời của Nguyễn Huy Lượng làm năm 1801. Hồ Trúc Bạch không rộng, đứng bên này vẫn nhìn thấp thoáng bóng người bên bờ kia. Trên đường Thanh Niên lộng gió và tràn trăng, ta mới cảm nhận được gương nước sóng lăn tăn kia là quý giá như thế nào...

Đường Thanh Niên nằm giữa hồ Tây và Trúc Bạch 

Có dịp, đi quanh hồ Trúc Bạch, rẽ vào Bán đảo Ngũ Xã, thăm ngôi chùa cổ, viếng tượng Phật Di Đà, âm vang trong ta những câu phú tài tình, con được nâng chân ta một vòng, không vướng những cái tham lam, những cái lố lăng, những cái ô nhiễm, ô nhiễm cả mặt hồ, ô nhiễm cả tâm hồn con người, ô nhiễm cả thiên nhiên... như những ngày qua Hồ Trúc Bạch phải chịu đựng. Chỉ riêng một chi tiết hồ Trúc Bạch từng bắt được tên giặc lái máy bay ném bom, nổi lềnh bềnh, đã đáng được giữ gìn như một di tích thiêng liêng, chứ chưa nói gì nó đã tồn tại hàng nghìn năm với Đông Đô, Thăng Long, Hà Nội, với hồn người bao thế hệ, để có còn nhắc lại cho muôn đời sau một Hà Nội tài hoa tươi đẹp...

Xung quanh hồ Trúc Bạch có nhiều công trình kiến trúc, di tích lịch sử, văn hóa nổi tiếng: Góc hồ phía Tây là Đền Quán Thánh - Quán thờ Thánh Trấn Vũ, một nhân vật hình tượng Việt Nam, ông Thánh đã giúp An Dương Vương trừ ma quấy phá khi xây Thành Cổ Loa. Đền Quán Thánh được xây dựng từ đời Vua Lý Thái Tổ (1010-1028). Đặc biệt, đền có pho tượng Thánh Trấn Vũ bằng đồng đen cao gần 4m, nặng 3.600 kg, chu vi là 3m50 do những người thợ Làng Ngũ Xã đúc năm 1677. Phía Đông hồ có Chùa Châu Long, hay Châu Long Tự, gắn bó với vị Công chúa nhà Trần tên Khiết Cô. Chùa tọa lạc trên một quả núi có hình dáng con rồng nằm nhả ngọc nên chùa mang tên Châu Long, được khởi dựng từ thời Lý - Trần, đến Thế kỷ thứ XIX được xây dựng lại như ngày nay. Chùa Châu Long là một công trình điêu khắc có giá trị nổi tiếng đã được Nhà nước xếp hạng Di tích văn hóa nghệ thuật.

Đường Thanh Niên nhìn từ trên cao.

Phía Bắc hồ là Chùa Thần Quang, chùa có pho tượng Phật A di đà bằng đồng đúc liền khối (một trong những pho tượng lớn nhất Việt Nam), khởi đúc năm 1949 và hoàn thành vào năm 1952. Tượng cao 3m9, chu vi 11m, nặng 14 tấn là một công trình nghệ thuật vô cùng quý giá không chỉ ở Việt Nam mà còn của Thế giới. Nằm gọn trong lòng hồ Trúc Bạch nước trong xanh, phẳng lặng, êm ả có hai đảo, đảo lớn ở mé hồ phía Đông gọi là Đảo Ngũ Xã - thường gọi là làng Ngũ Xã. Theo các cụ cao niên trong làng, vào khoảng đầu Thế kỷ XVII, có 5 người đàn ông thuộc năm thôn của vùng Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh cùng đến Kinh đô tìm việc làm, cùng gặp nhau ở khu đất đầy cỏ mọc phía Đông hồ Trúc Bạch, bảo nhau dựng lều, đắp lò đúc đồng, dần dần họ đưa vợ con gia đình ra sinh sống lập nên làng nghề đúc đồng gọi là Làng Ngũ Xã - Năm Chàng.

Người dân cùng khách du lịch trong sự kiện khánh thành phố ẩm thực và đi bộ Đảo Ngọc - Ngũ Xá (cuối năm 2022).

Trải qua chặng đường hình thành và phát triển, hồ Trúc Bạch và đường Cổ Ngư (Thanh Niên ngày nay) là một trong những điểm khám phá trải nghiệm nổi tiếng không chỉ với du khách trong nước mà còn cả du khách nước ngoài. Bởi nơi đây không chỉ có nhiều dấu ấn xưa để lại mà còn có cảnh quan đẹp, khu vực này cũng đã được đầu tư nâng cấp, tạo không gian cảnh quan xanh-sạch-đẹp, văn minh trước khi trở thành khu phố ẩm thực đêm kết hợp đi bộ Đảo Ngọc - Ngũ Xã hiện nay.

K. Linh – Bảo Hân