[Photo Story] “Vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà” – Nơi giao thoa giữa núi rừng và biển đảo

Theo giờ Việt Nam, tối ngày 16/9, tại Thủ đô Riyadh nước Cộng hòa Ả-rập Xê-út, Kỳ họp lần thứ 45 của Ủy ban Di sản Thế giới UNESCO đã thông qua hồ sơ đề cử, công nhận quần thể Vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà (thuộc địa bàn tỉnh Quảng Ninh và thành phố Hải Phòng) là Di sản Thiên nhiên Thế giới. Sự kiện trên có ý nghĩa quan trọng đối với công tác bảo tồn phát huy giá trị cảnh quan thiên nhiên, đa dạng sinh học của Quảng Ninh – Hải Phòng nói riêng và của Việt Nam nói chung. Cả hai danh thắng này nằm trong vùng quần thể rộng lớn.

Vịnh Hạ Long (TP. Hạ Long) đã hai lần được UNESCO công nhận là Di sản Thiên nhiên Thế giới vào năm 1994 và năm 2000. Nơi đây có gần 2.000 đảo lớn nhỏ. Chỉ tính riêng khu vực được xếp hạng di tích quốc gia năm 1962 với diện tích 1.553km2 đã có 1.969 hòn đảo; trong đó có 980 đảo có tên gọi. Còn trong khu vực Vịnh Hạ Long được UNESCO công nhận Di sản thế giới, rộng 434km2, có 775 đảo trong đó có 411 đảo có tên gọi. Tên các đảo trên Vịnh Hạ Long hầu hết có từ lâu đời, có đảo do dân chài đặt gọi lâu mà thành, có đảo do danh nhân đặt. Nhiều tên đảo là cả một câu chuyện lịch sử gắn liền với nó. Vì vậy, không quá khi nói rằng tìm hiểu về tên gọi các đảo cũng chính là tìm hiểu thêm các giá trị lịch sử, văn hoá của Vịnh Hạ Long.

Về tên gọi các đảo trong Vịnh Hạ Long mang thuần Việt, các địa danh này thể hiện rõ đặc trưng vùng miền của Vịnh Hạ Long nói riêng, Quảng Ninh nói chung. Nếu như ở Nam Bộ có các vàm, cù lao, rạch, bưng… thì Hạ Long có cồn, cái, áng, cặp… như Cồn Bè, Cồn Chìm, Cặp La, Cặp Bè, Áng Dù, Áng Cây Vông. Đáng chú ý có những tên gọi là những từ cổ như “cái” trong Cái Cổng Ông, Cái Cổng Bà, Cái Lim, Cái Tráp… Phổ biến nhất trong số các tên đảo trên Vịnh Hạ Long là tên gọi được đặt theo tượng hình, được các chủ nhân gốc của Vịnh Hạ Long đặt từ lâu đời. Chẳng hạn hòn Con Cóc, hòn Đầu Bê, hòn Yên Ngựa, hòn Gà Chọi, hòn Bọ Hung, hòn Đỉnh Hương, hòn Đũa, Lưỡi Liềm, hòn Nón, hòn Cái Tai, Đầu Người, Ông Bụt, Lã Vọng, Mắt Quỷ v.v. Lại có những đảo được đặt tên theo các loài thực vật có thể là nét đặc trưng về sinh thái của đảo, như hòn Cây Vông, Cây Táo, Hạt Đậu, Hòn Quéo, Cây Khế…

Quần đảo Cát Bà, gồm 367 đảo, trong đó có đảo Cát Bà ở phía nam vịnh Hạ Long, ngoài khơi thành phố Hải Phòng và tỉnh Quảng Ninh, cách trung tâm thành phố Hải Phòng khoảng 30 km, cách thành phố Hạ Long (Quảng Ninh) khoảng 25 km. Về mặt hành chính, quần đảo này thuộc huyện Cát Hải (Hải Phòng) được UNESCO công nhận là Khu dự trữ sinh quyển thế giới vào năm 2004.

Quần đảo Cát Bà là mẫu hình tốt nhất về tập trung cao của các hệ sinh thái nhiệt đới, cận nhiệt đới điển hình vượt trội so với các khu vực khác của Châu Á như hệ sinh thái đảo đá vôi, rừng mưa nhiệt đới nguyên sinh, rừng ngập mặn, san hô, vùng triều, hồ nước mặn, thảm cỏ biển, hệ thống các hang động, tùng áng, trong đó có vườn Quốc gia Cát Bà rộng 15.200 ha với hệ thống động thực vật phong phú, là nơi lưu giữ những nguồn gen quý hiếm có trong sách đỏ. Rừng nguyên sinh trên đảo Cát Bà có đa dạng sinh học cao, đã thống kê được 1.588 loài thực vật, trong đó có những loài gỗ quý như Kim giao, Trai lý, Chò đãi, Lát hoa và nhiều cây làm thuốc như Thuyết giác, Xạ đen, Bình vôi, Cốt toái, Kim ngân, Lá khôi…Hệ động vật trên cạn có trên  343 loài động vật có xương sống, gồm 58 loài thú, 205 loài chim, 80 loài bò sát ếch nhái, côn trùng 274 loài; trong đó có 25 loài quý hiếm trong sách đỏ Việt Nam 2007, 24 loài.

Đặc biệt, loài Voọc Cát Bà được ghi vào sách đỏ thế giới và sách đỏ Việt Nam, là một trong 5 loài thú linh trưởng có nguy cơ tuyệt chủng cao nhất thế giới hiện đang được tổ chức FFI bảo vệ nghiêm ngặt. Đây là loài linh trưởng chỉ tồn tại duy nhất trên đảo và là biểu tượng của khu dự trữ sinh quyển thế giới Cát Bà. Sinh vật biển thuộc vùng biển - đảo Cát Hải cũng rất phong phú, đa dạng, Cá biển 196 loài, Rùa biển 4 loài, San hô 193 loài, động vật đáy 658 loài, động vật phù du 131 loài, thực vật phù du 400 loài, rong biển 102 loài, thực vật ngập mặn 37 loài. Vịnh Lan Hạ là một trong những vịnh biển trên đảo đẹp nhất thế giới nằm kề bên Di sản thiên nhiên thế giới vịnh Hạ Long (Quảng Ninh).

Trên đảo Cát Bà còn có khoảng gần 1000 ha rừng ngập mặn, trong đó rừng ngập mặn Phù Long với diện tích gần 700ha với 32 loài cây được coi là tốt nhất miền Bắc, có tác dụng phòng hộ, chống sói lở, điều hòa khí hậu và bảo vệ môi trường rất tốt. Đây còn là hệ sinh thái có tác dụng quan trọng trong việc hạn chế và bảo vệ sự xâm nhập mặn, điều hòa khí hậu, bảo tồn đa dạng sinh học cho hệ động thực vật ven biển của Khu dự trữ sinh quyển thế giới quần đảo Cát Bà và là môi trường sống, ngụ cư sinh sản của các loài hải sản.

Trước đó, năm 2013, hồ sơ đề cử Quần đảo Cát Bà là Di sản thiên nhiên thế giới theo tiêu chí đa dạng sinh học và hệ sinh thái được gửi tới Trung tâm Di sản Thế giới. Sau quá trình thẩm định, UNESCO đề nghị xem xét gộp Quần đảo Cát Bà với Vịnh Hạ Long thành một quần thể di sản. Đến năm 2016, trên cơ sở đề xuất của địa phương, Thủ tướng Chính phủ đồng ý cho phép Hải Phòng chủ trì, phối hợp với tỉnh Quảng Ninh xây dựng hồ sơ mở rộng Vịnh Hạ Long sang Quần đảo Cát Bà để trình Thủ tướng Chính phủ xem xét, phê duyệt gửi tới UNESCO.

Quá trình xây dựng hồ sơ cũng gặp nhiều khó khăn, với những khuyến nghị, góp ý của UNESCO và Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên Thế giới (IUCN). Đầu năm 2021, hồ sơ Vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà đã được chỉnh sửa, hoàn thiện theo nội dung khuyến nghị. Theo đó, UBND TP Hải Phòng và UBND tỉnh Quảng Ninh đã thống nhất có văn bản đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia thẩm định và trình Thủ tướng Chính phủ cho phép gửi tới UNESCO để được ghi vào Danh mục Di sản Thế giới.

Vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà được xem là bảo tàng địa chất, chứa đựng những di sản với giá trị nổi bật toàn cầu, nơi chứng kiến những thay đổi đặc trưng trong lịch sử phát triển của Trái đất. Vùng biển Hạ Long - Cát Bà gồm nhiều hệ tầng trầm tích lục nguyên và cacbonat, có tuổi từ nguyên đại Cổ sinh đến Tân sinh. Nhiều hệ tầng trầm tích ở khu vực này chứa đựng các vết tích cổ sinh vật dưới các dạng hóa thạch khác nhau, trong đó có những nhóm ngành động, thực vật đã tuyệt diệt hoặc gần như tuyệt diệt trên trái đất. Sự hiện diện của rừng nguyên sinh, vịnh và những hòn đảo trên vịnh là những minh chứng độc đáo về quá trình vận động, phát triển liên tục của dạng địa hình karst, hệ fengcong (cụm đỉnh chóp nón) và fenglin (các đặc điểm tháp bị cô lập) hình thành qua hàng triệu năm trong điều kiện nhiệt đới, ẩm, diễn tiến lớn từ các dãy núi cao xuống đến biển, nơi địa hình karst cuối cùng đạt tới mực xâm thực cơ bản.

Với sự giao thoa của núi rừng và biển đảo, Vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà là một khu vực tiêu biểu, có mức độ đa dạng cao của Châu Á khi sở hữu 7 hệ sinh thái biển - đảo, nhiệt đới, cận nhiệt đới liền kề, kế tiếp nhau phát triển bao gồm: hệ sinh thái rừng mưa nhiệt đới nguyên sinh; hệ sinh thái hang động; hệ sinh thái rừng ngập mặn; hệ sinh thái bãi triều; hệ sinh thái rạn san hô; hệ sinh thái đáy mềm; hệ sinh thái hồ nước mặn. Các hệ sinh thái này đại diện cho các quá trình sinh thái và sinh học vẫn đang tiến hóa và phát triển, thể hiện qua sự đa dạng của các quần xã động thực vật.

Vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà còn là nơi chứa đựng một môi trường sống của nhiều loài động, thực vật quý hiếm. Sở hữu khu rừng trên biển lớn nhất Việt Nam với diện tích hơn 17.000ha cùng các hệ sinh thái đa dạng, Vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà là điểm cư ngụ của 4.910 loài động thực vật trên cạn và dưới biển, trong số này có tới 198 loài thuộc Danh mục Đỏ IUCN, 51 loài đặc hữu. Diện tích rừng nguyên sinh khoảng 1.045,2 ha trên đảo Cát Bà là một trong những nhân tố quan trọng làm nên giá trị sinh thái và đa dạng sinh học của di sản. Đặc biệt, Voọc Cát Bà (Trachypithecus poliocephalus) là loài quý hiếm, nằm trong danh sách các loài động vật có nguy cơ tuyệt chủng cao nhất và được ghi vào Sách Đỏ thế giới.

Có thể khẳng định, việc Vịnh Hạ Long - Quần đảo Cát Bà được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới có giá trị và ý nghĩa rất lớn về mặt bảo tồn, đồng thời tiếp tục mở ra cơ hội phát triển kinh tế-xã hội địa phương. Tuy nhiên, đối với bài toán khai thác phục vụ phát triển kinh tế thì đây là thách thức không nhỏ đối với Quảng Ninh và Hải Phòng, bởi du lịch chiếm tỷ lệ không nhỏ trong cơ cấu kinh tế của hai địa phương này.

Bài và ảnh: QUỲNH VÂN – QUỐC DŨNG